حلبیسازی
منابع به متن افزوده شده است.
حلبی‌ساز کسی است که چیزهایی از فلزات سبک را می سازد و تعمیر میکند.آهنگری نیز ممکن است به این حرفه اشاره داشته باشد. [۱] اگرچه همین کلمه ممکن است به تخصص نامرتبط آهن‌سازی نیز اشاره داشته باشد. حلبی‌سازان بیشتر کار خود را بر روی فلز سرد انجام میدهند (اگرچه ممکن است از یک اجاق برای گرم کردن و کمک به شکل دادن به مواد اولیه خود استفاده کنند). در ابتدا در رده صنایع دستی ساخت چیزهای ساده‌تر مانند جعبه قرص، جعبه ابزار و سایر اقلام ساده را میآموخت. سپس، اشیایی مانند باروت‌دان، سطل های شیر، ظرف و تابه کیک را میساخت. بعداً با قطعات پیچیده تری مانند آباژور، لوسترها و قهوه‌جوش های کج برخورد میکرد. در نهایت (حرف و فن های دوره پیشاصنعتی و مهندسی) یک استادکار میتوانست اشیا کلان و بخاری بسازد و با معماران همکاری کند و به طراحی و ساخت شیروانی و گنبد... بپردازد. نگاه کنید به: Tinsmith
حسین ضرابی:
«فن حلبیسازی ره‌آورد و یادگاری از میانه اروپای مرکزی بود که به معماری شهری راه یافت، ساخت شیروانی‌های فلزی و بخاری زندگی مردمان شهرهای پربارش و سرد ایران را بهبود داد و برایشان آسایش به ارمغان آورد، پیش از آن بیشتر مردم برای گرما بخشیدن به زمستانهای سرد بجز شومینه ناچار به استفاده از کرسی بودند».[۱]
خاستگاه حلبیسازی
حسین ضرابی در یادداشتی «مجارستان را مهد حلبیسازی میخواند و آنرا پر غنا و خاستگاه این حرفه میداند، باور دارد این حرفه از این کشور در اروپای مرکزی و مرزهای اتریش گذشته و آلمانی‌ها و سایر کشورهای اروپایی آنرا از مجارها وام گرفته‌اند. حلبی سازی سنتی از آهنگری به وجود آمد و بیشتر ابزار خود را از آنجا به ارث میبرد، اما روش کار آن را میتوان به حرفه زرگری و مسگری نزدیکتر دانست. از ابزار مهم آن میتوان به دستگاه زیگ یا سِگِچ (پرچ)، لحیم و اجاق پاکا اشاره کرد.
از سال ۱۹۸۹ میلادی یک شرکت خانوادگی به نام برَتچی‌شُوَرسُوِه در چکسلواکی ساخت و فروش دستگاه‌های قلع‌سازی را آغاز میکند.
در آغاز قرن بیستم، پیشه‌وران این حرفه به جمعیت شهری مرفه‌تر در حال گسترش، تجهیزات حمام: وان، صندلی و آبگرمکن عرضه و آنها را نصب می‌کردند.
در نیمه دوم قرن بیستم، در نتیجه گسترش محصولات صنعتی، این حرفه تاریخی و سنتی تا حد زیادی از بین رفت و امروزه تنها بخش حرفه‌ای حلبیسازی در صنعت ساختمان باقی مانده است. برای تضمین ضد آب بودن سقفها و اتصالات اجزای سازه‌ای ساختمان اتصالات حلبی را طراحی و تولید میکند که زهکشی بارش (ناودان) را تسهیل میکند. تزئینات شیروانی، محل تلاقی بادگیر، ناودان را طراحی و اجرا میکند». *[۱]
آموزش حلبی‌سازان
حلبی‌ساز حرفه خود را مانند بسیاری از صنعتگران دیگر با شاگردی 4 تا 6 ساله نزد استاد حلبیسازی میآموخت. کارآموزی به عنوان "قرارنامه" در نظر گرفته می شد.
ظروف حلبی تا دهه 1630 در لندن تولید میشدند و به عنوان Crooked Lane Wares (از خیابانی که در آن ساخته می شدند) شناخته میشدند. [۲]
اگرچه از دید عموم ممکن است حلبیسازی با اشیا روزمره و صنایع دستی نظیر ابزار میوه چین و هسته گیر شناخته شود، تهیه این ابزارها تنها بخشی ابتدایی از این حرفه است. در قدیم بعضی از حلبی‌سازان ایرانی اشیا مرصع نیز میساختند.
دودمان ضرابی و صناعت حلبی سازی
در زمان ناصرالدین شاه[سده ۱۸ میلادی، ۱۸۴۸ تا ۱۸۹۶ میلادی (گاهشمار ایرانی ۱۲۲۶ تا ۱۲۷۴) که با انقلاب آلمان در کنفدراسیون آلمان و امپراتوری اتریش مصادف شد]اسکناس و بانکداری جایگزین ضرابخانه‌ها میشود، و در ابتدا اسکناسها در غرب چاپ میشوند (بانک بازرگانی تنها توزیع کننده اسکناسهای چاپ شده در انگلیس بود و تا سال ١٣۶۲ هیچ اسکناسی در ایران چاپ نمیشد)، استادکاران ضرابخانه که از مشاغل دولتی بود باید به دنبال کار دیگر بودند. بعضی از این افراد که عمدتاً از خانواده های متمول دیوان سالار و با سواد بودند برای یادگیری حرفه‌های جدید با هزینه شخصی به کشورهای دیگر از جمله روسیه، آلمان و فرانسه رفتند. خانواده ضرابی پس از چند سال زندگی در آلمان حرفه حلبی سازی که به آهنگری نزدیک است (ولی با فلز سرد کار میکنند) و اولین دستگاه های چرخ حلبی سازی یا زیگ را از آلمان به ایران آوردند، این افراد به بِلِشمیت مشهور شدند. (اما بعدها نام خانوادگی خود را از شهرت جد خود «ضرابی» Master of the Mint گرفتند) البته در زبان روسی به افرادی که در این حرفه کار میکنند ژستیانشیک میگویند.مصاحبه با محمدباقر ضرابیان آخرین حلبی‌ساز خانواده ضرابیان همدان
میراث فرهنگی حرفه حلبی سازی مرهون تلاش افراد نوجو بازنشسته ضرابخانه های دوران ناصری است که هم در کار کردن با فلز مهارت داشتند و هم از زمره محدود افرادی بودند که زبانهای اروپایی میدانستند و با اروپاییان آمد و رفت داشتند. در دودمان ضرابی آموزش و یادگیری زبانهای اروپایی امری شخصی بود که توسط اعضا انتقال می یافت، اعضا خانواده ها زبانهایی که با آن آشنایی داشتند را به یکدیگر می آموختند، و به این صورت با زبانهای روسی، فرانسوی و آلمانی و انگلیسی آشنایی داشتند. راز پیشرفت و موفقیت این دودمان نزدیکی با فرهنگ اروپایی و درک آن بود.
جالب اینکه این حرفه حلبیسازی در آلمان قدمتی طولانی دارد و بِلِخشمیت Blechschmied و بِلشِر و گُلچمیت در آلمان مانند نام فامیلی ضرابی در ایران که به آلمانی مونسمایستا Münzmeister ترجمه میشود یک نام خانوادگی است.
به گفته سیّد محمدباقر ضرّابیان Mohammad Baqer Zarrabian پدر و دو عموی او (خانواده ضرّابیان) از اولین حلبی‌سازان همدان بودند.
حرفه حلبیسازی در سه استان همدان، تهران و اصفهان ریشه دارد. اما آثار حلبیسازی همدان به همت استادکاران همدانی از همه مهمتر و مشهورتر است و شهرت جهانی داشته، مورد توجه گردشگران و کلکسیونرهای غربی بوده است. بخاریهای هیزمی و نفتی هگمتان کار که ابتدا با لیبل اکباتان در دوره پهلوی در تهران مورد استفاده قرار میگرفت و تا مدتها در باغهای حومه تهران دیده میشود نمونه آشنا بشمار میرفت. صناعت پر قدمت حلبی سازی به همت استاد محمدباقر ضرابیان از شهر همدان در فهرست آثار ملی ثبت شد و ثبت در یونسكو نیز پیشنهاد ایشان بوده است. وی میگوید ساخت سماور به وسیله جد ایشان نور علی ضرابیان که زمانی از استادکاران ضرابخانه همدان بود و به روسیه سفر کرده بود به ایران آورده شد [البته سماور از زمان صفوی در ایران وجود داشت و برای تهیه قهوه استفاده میشد، در اواخر دوره قاجار سماور سازی در ایران رواج گرفت و بعدها برای دم کردن چای مورد استفاده قرار گرفت]، تکنیک حلبی سازی و اصطلاحات آلمانی چون فایتزتکنیک، کلَپیغَه و اِشپنگلا و فلَشنَه و کلِمپنَفُست نیز از طرف او و سه فرزندش در ایران رواج گرفت.گفتگو با آخرین بازمانده حرفه حلبیسازی همدان (محمدباقر ضرابیان)
[سید محمدباقر ضرّابیان درباره تاریخچه خانوادگی خود میگوید جد او ساخت سماور و قلیان را از روسیه فرا گرفته است، حال آنکه سماور در دوره صفوی به ایران راه یافت و قلیان نیز از زمان شاه طهماسب از هند به ایران آمده بود.]
اگرچه ایشان این صناعت را از آلمان به ایران آوردند بسیاری از آثار ایشان از جمله کالاهای نفیس تزیینی منقوش جلادار و دَمِسین (آهن زراندود)، صندوق، کباب‌پز، چراغها و بخاریهای هیزمی و نفتی توسط گردشگران اروپایی خریداری میشد و در کلکسیون های غربیها جا میگرفت، که در میان آنها خریداران آلمان و اتریش و سوییس نیز وجود دارند. در این کشورها استادکاران حلبی‌ساز Tinsmith پوشش گنبد برج‌ها Dome را میسازند (مانند شیروانی و دوازده گنبد فلزی و تاریخی میدان پهلوی همدان و مشابه آن تیمچه هشت گنبد میدان حسن‌آباد یا میدان پهلوی تهران در محله فردوسی در نزدیکی میدان توپخانه که از دوره قاجار برجای مانده است و ساخت بلِشِرهای ایرانی است)، در گذشته دریافت مدرک این حرفه نیازمند گذراندن دوره های هندسه و ریاضی و فلزکاری بود. وقتی از حلبی سازی سخن به میان می آید از تانکر گلاب‌گیری تا صناعت گنبدسازی به ذهن متبادر میشود. امروزه این صناعت تاریخی در ساخت مجسمه و لوگوی شرکتها با ورق آهن گالوانیزه galvanized نیز به کار برده میشود. گردهمایی این حرفه در خرداد برگزار میشود. [۳] اولین رییس صنف، پیشکسوت و پر سابقه‌ترین عضو صناعت حلبیسازی بود.
از افراد خاندان ضرابی میتوان به دو برادر به نامهای محمد و غلامحسین نواده میرزا محمد جعفر و رضای نایب اشاره کرد که جد اعلای ایشان به منطقه کردنشین موسوم به آمدیا باز میگردد، برای مدت کوتاهی از کاشان به همدان مهاجرت کرده و سپس روانه تهران میشوند. نوادگان ضرابی های کاشان اهل علم و قلم و ادب بوده، و یا مستشار و در رکاب دولت بودند. جد ایشان آقا محمدخان ضرابی امین‌الضرب کاشان بود. نسب‌نامه آقامحمدخان ضرابی کاشی
به گفته حسن ضرابی (زاده ۱۳۱۰) رییس اسبق اداره اصناف که پس از بازنشستگی به نایب رییسی اصناف برگزیده شد، «تاریخچه این حرفه به دوران پیشاصنعتی باز میگردد، مجارستان قدیمیترین و غنی‌ترین تاریخ را در پیشه حلبیسازی داراست و از سده پانزده میلادی این شغل در مجارستان معمول بوده است، و بیشتر در صنعت ساختمان، برای ساخت ناودان و آب‌بند، تانکر، کوره و بخاری... کاربرد داشته». وی توضیح میدهد «در قرن هفده میلادی این حرفه هنوز در امریکا و کشورهای اروپایی مانند انگلستان رایج بوده است». درباره ابزارها به دستگاهی که با هندل دستی کار میکند اشاره کرده و میگوید ابزاری به نام ماشین هند-کرنکد در دوران پهلوی اول در ایران موجود بوده است که مهمترین وسیله برای شکل دهی به ورقه فلز بوده است و در کنار متدهای دستی به کار گرفته میشده است. او زمان مورد نیاز برای یادگیری و ورود به عرصه صنعتکاری را حدود شش سال بیان میکند. در حال حاضر سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای کشور دوره‌‌هایی کوتاه مرتبط با این فن برای ساخت کانال کولر برگزار میکند. **[۱]
بنایی تاریخی به نام برج حلبی‌سازان (به آلمانی Zinngießer-turm) در رومانی وجود دارد.
نمونه آثار:
میدان حسن آباد تهران و ساختمان‌های گنبدی پیرامونش در سال ۱۳۰۹ از سوی دو معمار به نام باقلیان و تادوسیان ساخته شد. [۴]
ساخت گنبدهای مدور میدان حسن آباد اثر استاد اکبر نکووقت معروف به استاد اکبر خواهرزاده است. [۵]
صنعت و حلبیسازی[ویرایش]
«قلع در سده میانه در بوهِمیا بوجود آمد. (بوهمیا از سال 1918 تا 1939 و از سال 1945 تا 1992 بخشی از چکسلواکی بود؛ و از سال 1993 بخش بزرگ مرکزی و غربی جمهوری چک را تشکیل داده است) منابع درباره زمان این رخداد از اواخر سده سیزدهم تا چهاردهم میلادی متفاوت هستند. طی این سالها تکنیک ساخت ورق قلع به مناطق مجاور آلمان گسترش یافت و تا سده شانزدهم میلادی آلمان تنها منبع قلع در اروپا بود. هنوز از بایرن Bayern به عنوان یکی از ایالتهای مهم این پیشه یاد میشود. در اوایل سده نوزدهم اولین ماشین دستی برای برش قالب‌های قلع اختراع شد.
دو برادر قلع ساز امریکایی به نام جورج و آرتور تراخت (زاده‌ی حدود 1880)، اولین ساختمان فلزی مدولار جهان را ساختند». (ضرابی، حسین. تاریخچه قلع‌سازی. اصناف)[۲]
تولید ورق آهن سفید، ورق سیاه (پلیت کربن استیل نوعی صفحه فولادی)، ورق رنگی گالوانیزه... و فرم‌دادن به آن نقش مهمی در عصر صنعت ایفا میکنند. ماشین‌ها و دستگاه‌های شکل دهی به ورقه‌های آهن منجر به تحول و ساخت تجهیزات ساختمانی چون شیروانی تا وسایلی نظیر دیواره‌های کابینت‌های فلزی، تانکر، آبگرمکن و بخاری... شد.
منبع آب یا تانکر آب یکی از ابزارهای مهم روزگار قدیم بود که امروزه نیز در برخی مناطق با آب و هوای گرم و خشک و دچار بحران کمبود آب، و همچنین در باغ‌ها و مزرعه‌ها مورد استفاده قرار میگیرد.
به گزارش موزه و اسناد صنعت نفت اولین کارخانه‌های تولید قلع در غرب کشور احداث شدند. در آغاز این حرفه به کمک صنعت نفت در آمد. و صنعت بسته‌بندی مواد غذایی و کنسرو شکل گرفت. موزه اسناد صنعت نفت
در ۱۳۳۷ کارخانه آزمایش و در دههٔ ۱۳۵۰، یک سازنده لوازم خانگی ایرانی به نام ارج، لوازم خانگی از جمله آب گرم کن نفتی، بخاری و کولرهای آبی عرضه کرد.
بانیان شکل‌گیری حلبیسازی خانواده‌ی فردی به نام محمد کاشی هستند که در کار تجارت مشغول بودند و با کنیه ضرابی شناخته میشدند. به دلیل سفرهای بسیار و اشتغال به تجارت و داد و ستد با این فن آشنا شدند.
منابع[ویرایش]
منابع فارسی:
مصاحبه با محمدباقر ضرابیان آخرین حلبی‌ساز خانواده ضرابیان همدان
گفتگو با آخرین بازمانده حرفه حلبیسازی همدان (محمدباقر ضرابیان)
[*] و [**] یادداشتی از حسین ضرابی (اصناف کشور. بایگانی. مربوط به سال ۱۳۷۲)
ضرابخانه در ایران و سیر تکامل آن
منابع به زبانهای دیگر:
تاریخچه گنبدهای اوایل دوره مدرن
۱.^ Susan Hanway Scott (2012), "Whitesmithing", The Hunt Magazine, vol. Summer 2012
۲.^ Minchinton, Walter E. (1957). The British tinplate industry: a history. Oxford, England: Clarendon Press. p. 3.
۳.^ "Tinsmith". www.tintinkers.org.
۴.^ «یادگارهای معماران ارمنی در تهران»
۵.^ «آباد باد حسن‌آباد». (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ نوامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۲۱.
۶.^ «مجارستان مهد و خاستگاه فن حلبیسازی» (یادداشتی از حسین ضرابی. اصناف)
اشخاص سرشناس[ویرایش]
اکبر نکووقت
نگارخانه[ویرایش]
نشانه حلبی سازان (فرانسه 1746)
جستارهای وابسته[ویرایش]
سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
This article "حلبیسازی" is from Wikipedia. The list of its authors can be seen in its historical and/or the page Edithistory:حلبیسازی. Articles copied from Draft Namespace on Wikipedia could be seen on the Draft Namespace of Wikipedia and not main one.
