روابط جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا

مقدمه[ویرایش]

جمهوری آذربایجان پس از کسب استقلال ملی در سال ۱۹۹۱ میلادی توسعه روابط با کشورهایی اروپایی را از اولویت های سیاست خارجی خود اعلام کرده است.

روابط جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا در سال ۱۹۹۱ میلادی آغاز شد و دو طرف در ماه آوریل سال ۱۹۹۶ توافقنامه همکاری فی‌مابین را در لوگزامبورگ امضا کردند.

این سند که در سال ۱۹۹۹ میلادی به اجرا گذاشته شد، شامل همکاری های گسترده جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا در حوزه های سیاسی، اقتصادی، بازرگانی، سرمایه گذاری، فرهنگی و قانون گذاری می باشد.

جمهوری آذربایجان با اتحادیه اروپا به صورت دوجانبه و در قالب برنامه مشارکت شرق در این اتحادیه همکاری می کند.اخیراً هم در سفر ماه فوریه سال ۲۰۱۷ میلادی الهام علی اف رییس جمهوری آذربایجان به بروکسل و دیدار با دونالد توسک رییس شورای اتحادیه اروپا اعلام شد که طرفین مذاکرات امضای توافقنامه جدید همکاری را آغاز کردند. این توافقنامه جدید شامل گسترش همکاری جمهوری آذربایجان در حوزه های سیاسی، امنیتی و بازرگانی می شود.

در این مقاله سعی گردیده است که روابط سیاسی طرفین بیشتر از روابط اقتصادی مورد بررسی قرار بگیرد. لذا تمرکز مقاله بر روابط سیاسی دو طرف است. با این حال به صورت خلاصه به مراودات اقتصادی نیز اشاره شده است.

روابط اقتصادی جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا[ویرایش]

براساس دادههای آمارهای وبسایت trademap وابسته به آنکتاد حجم تجارت خارجی جمهوری آذربایجان از 3.7 میلیارد دلار در سال 2001 به حدود 25 میلیارد دلار در سال 2008 رسیده بود. این روند رو به رشد حجم تجارت خارجی در سالهای بعد از 2008 نیز همچنان ادامه داشته و تا سال 2011 به حدود 36.2 میلیارد دلار، تا سال 2013 به حدود 34.6 میلیارد دلار، تا سال 2016 به حدود 21.8 میلیارد دلار، تا سال 2017 به 24 میلیارد دلار و در سال 2018 به حدود 31 میلیارد دلار (دقیقاً 30.9 میلیارد دلار) رسیده است. همچنین طی 18 سال اخیر واردات این کشور از حدود 1.5 میلیارد دلار در سال 2001 به حدود 7.1 میلیارد دلار در سال 2008، به حدود9.7 میلیارد دلار در سال 2011 و به حدود 10.7 میلیارد دلار تا سال 2013 رسید. طبق دادههای آماری این میزان طی سالهای 2014 تا 2017 حدود 9 میلیارد دلار در نوسان بوده و در سال 2018 به حدود 11.5 میلیارد دلار رسیده است.

نکته مهم این است که طبق دادههای آماری در سال 2017 ازمجموع حدود 19.5 میلیارد دلار صادرات این کشور، 92.2 درصد سوخت و محصولات معدنی (اعم از مشتقات نفت خام، گازهای نفتی و نیز مشتقات نفتی غیرخام) بوده است.

پس از اقلام نفت و گاز، 5.3 درصد از دو صادرات این کشور مربوط به محصولات کشاورزی و 2.4 درصد نیز مربوط به محصولات صنعتی بوده است. بر این اساس تجارت خارجی این کشور و در یک کلیت، اقتصاد جمهوری آذربایجان بسیار متاثر از تغییر و تحولات بازار انرژی است.

به گفته رییس گمرک جمهوری آذربایجان، در پنج ماه سال جاری میلادی حجم گردش تجاری این کشور و اتحادیه اروپا بالغ بر پنج میلیارد دلار بود. صادرات اصلی جمهوری آذربایجان به اروپا نفت است.

وزیر اقتصاد جمهوری آذربایجان نیز در این رابطه گفته است "سرمایه گذاری اتحادیه اروپا در آذربایجان 15 میلیارد دلار است."

به گزارش کمیته دولتی آمار جمهوری آذربایجان در سه ماه اول 2020 تعداد گردشگران آذربایجانی به خارج از کشور در مقایسه با دوره مشابه سال گذشته با کاهش 23.3 درصدی به رقم بیش از 932 هزار نفر رسید. از این تعداد 34.1 درصد به ایران، 30 درصد به گرجستان، 20.4 درصد به روسیه، 9.8 درصد به ترکیه و 5.7 درصد به دیگر کشورها سفر کرده اند. در مدت یاد شده تعداد سفر کنندگان به ایران 32.8 درصد، به ترکیه 23.8 درصد، به گرجستان 16.7 درصد، به روسیه 13.8 درصد کاهش یافته است.

کمیسیون اروپا در بهار سال جاری با شوق و ذوق اعلام کرد که مذاکرات امضای توافقنامه جدید در مرحله نهایی می باشد و "المار محمدیاراف" وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان نیز در سفر به بروکسل اظهار داشت که ۹۰ درصد متن این سند مورد توافق قرار گرفته است. در عین حال به زودی مشخص شد طرفین در باره برخی مسایل اختلاف نظر دارند.

صادر کنندگان	ارزش واردات در سال 2015	ارزش واردات در سال 2016	ارزش ورادات در سال 2017	ارزش واردات در سال 2018	ارزش واردات در سال 2019
جهان	9,214,281	8,472,500	8,767,799	11,460,338	13,649,269
اتحادیه اوپا (EU15) جمعاً	2,541,871	1,753,182	1,534,847	1,884,668	2,085,546
آلمان	676,862	387,555	441,747	658,640	708,726
ایتالیا	587,493	331,836	318,100	335,738	363,947
فرانسه	211,900	150,259	154,859	183,643	250,837
بریتانیا	527,827	495,214	239,862	263,548	232,634
هلند	99,414	75,467	87,958	103,821	137,203
اطریش	104,951	57,719	62,342	66,830	82,376
بلژیک	79,620	55,008	62,032	56,212	70,973
اسپانیا	61,562	50,050	61,005	83,026	67,412
فنلاند	34,545	12,624	18,421	29,332	54,531
دانمارک	15,759	22,208	22,482	25,240	35,188
سوئد	80,084	67,875	28,509	30,095	32,466
ایرلند	11,889	17,614	10,844	19,703	15,493
پرتغال	26,204	11,004	10,777	15,511	14,529
یونان	16,176	15,316	12,136	9,490	13,903
لوکزامبورگ	7,585	3,433	3,773	3,839	5,328

جدول 1–مراودات تجاری جمهوری آذربایجان با اتحادیه اروپا^[۱]

مهم ترین شرکای تجاری جمهوری آذربایجان ، کشورهای آلمان ، ایتالیا ، انگلیس ، اسپانیا و فرانسه هستند. کشورهایی که نقش اساسی ای در اعمال فشار های سیاسی در مباحث حقوق بشری ، آزادی و دموکراسی را در این کشور دارند. از سوی دیگر ،اتحادیه اروپا شریک اول تجاری جمهوری آذربایجان و بزرگترین وارد کننده از این کشور و صادر کننده به این کشور می باشد.

این مساله نشان دهنده ی این است که اتحادیه اروپا به ویژه پنج کشور مذکور اروپایی از گستردگی روابط تجاری با جمهوری آذربایجان به عنوان اهرم فشاری جهت اعمال سیاست های خود در این کشور استفاده می نماید.

روابط سیاسی جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا[ویرایش]

بر اساس مقاله "فکت شیت" روابط بین آذربایجان و اتحادیه اروپا ، پس از مراودات تجاری ، مراودات غیر اقتصادی و سیاسی طرفین شامل مباحث حکمرانی و دولت ، اجتماعی ، محیظ زیست و ارتباطات و می باشد که در این بین تمرکز ما بر مباحث سیاسی خواهد بود.

روابط اتحادیه اروپا با آذربایجان بر اساس توافقنامه همکاری آذربایجان و اتحادیه اروپا است که از سال 1999 لازم‌الاجرا شده است. در فوریه 2017 ، اتحادیه اروپا و آذربایجان مذاکرات مربوط به یک توافق نامه جدید را برای تقویت گفتگوهای سیاسی و همکاری های سودمند متقابل آغاز کردند. آذربایجان یک شریک انرژی استراتژیک برای اتحادیه اروپا است و نقشی محوری در آوردن منابع انرژی خزر به بازار اتحادیه اروپا دارد. در سال 2018 ، اتحادیه اروپا و آذربایجان اولویت های مشترک مشارکت را همراه با چهار اولویت مشارکت شرقی که گفتگوی سیاسی و همکاری اتحادیه اروپا را هدایت می کنند ، تأیید کردند^[۲].

در زمینه حکمرانی خوب و بحث حکمرانی در جمهوری آذربایجان ، اتحادیه اروپا اقداماتی را انجام داده است. دسترسی بهتر شهروندان و مشاغل به عدالت ، از طریق کمک های حقوقی ، حل اختلاف و مبارزه با فساد از زمینه های مهم حمایت اتحادیه اروپا است.

آذربایجان از طریق پروژه های "همراهی دوجانبه" یا به اصطلاح "Twinning"، که تخصص بخش عمومی کشورهای عضو اتحادیه اروپا و کشور ذی‌نفع را گرد هم آورده است ، با اتحادیه اروپا همکاری می کند. در 10 سال گذشته ، بیش از 25 وزارتخانه و نهاد عمومی در آذربایجان تقریباً در 50 پروژه همراهی دوجانبه شرکت کرده اند. نظارت بر کیفیت هوا و معرفی یک بیمه درمانی اجباری نمونه هایی از همکاری موفق اتحادیه اروپا و آذربایجان در این زمینه است.

اتحادیه اروپا همچنین ضمن تأمین آزادی رسانه ها ، آزادی بیان و تجمعات در آذربایجان ، بر اهمیت دفاع از حقوق بشر و محیطی مناسب برای جامعه مدنی تأکید می کند. اتحادیه اروپا این امر را بخشی اساسی از روابط اتحادیه اروپا و آذربایجان می داند.

در زمینه سفر بین طرفین وهمچنین بحث مهم ویزا، توافق نامه های تسهیل ویزا و پذیرش مجدد ویزا از طریق اتحادیه اروپا و آذربایجان از سال 2014 لازم‌الاجرا شد و بدین ترتیب این توافق ویزاهای کوتاه مدت شینگن را برای شهروندان آذربایجان ، به ویژه مسافرانی که مکرراً بین طرفین مسافرت می نمایند ، آسان تر و ارزان تر می کند که به آنها اجازه می دهد در اکثر کشورهای اتحادیه اروپا سفر کنند. بعلاوه بعنوان مثال ویزا برای دانشجویان اراسموس بدون هزینه است.حمایت از توسعه مهارت ها ، با تمرکز ویژه بر آموزش و مهارت شغلی ، برای کمک به این کشور در تطابق بهتر مهارت های نیروی کار با نیازهای کارفرمایان ، از اولویت های اتحادیه اروپا در آذربایجان است.

در همین راستا برنامه Erasmus+ اتحادیه اروپا تقریباً به 1600 دانشجو و کادر علمی از آذربایجان فرصت تحصیل یا تدریس در کشورهای اتحادیه اروپا را داده است و نزدیک به 900 نفر از اتباع اتحادیه اروپا این فرصت را دارند که از سال 2015 تا 2019 به آذربایجان بروند. علاوه بر این ، بیش از 3300 جوان و کارگر جوان از آذربایجان در مبادلات کوتاه مدت ، تحرک ، آموزش و پروژه های داوطلبانه شرکت کرده اند^[۳].

اگر از تمام این مسائل بگذریم یکی از بزرگترین مسائل موجود در جمهوری آذربایجان که این کشور با آن دست و پنجه نرم می نماید مساله بحران ناگورنو قره باغ است . درگیری های حل نشده قره باغ همچنان مانعی برای ثبات و شکوفایی منطقه ای است که آذربایجان در آن حضور دارد. اتحادیه اروپا ، از جمله از طریق نماینده ویژه خود در قفقاز جنوبی و بحران گرجستان ، از تلاش های روسای مشترک گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا برای تسهیل حل و فصل منازعات ، این فرایند را پشتیبانی و تکمیل می کند. اتحادیه اروپا همچنین فعالیت های جامعه مدنی اعتماد سازی و ایجاد صلح را برای حمایت از روند صلح رسمی و هدف از بین بردن شکاف درگیری ارتقا می دهد. در سال 2018 ، اتحادیه اروپا و آذربایجان گفتگوی امنیتی سطح بالایی را برای کمک به افزایش تبادل اطلاعات و همکاری آغاز کرده اند.

اما نکته ی مهم این است که باید دقت نمود که تمام روابط بین اتحادیه اروپا و جمهوری آذربایجان در این موضوعات خلاصه نمی‌شود. در راستای عملیاتی نمودن برنامه های همکاری فی ما طرفین ، به خصوص برنامه های که در قالب "برنامه ی همکاری شرقی" که به امضای آن ها رسیده است ، مشکلات و اختلافات بسیاری به وجود آمده است که پیشروی در اجرایی نمودن این برنامه ها را با مشکلاتی جدی رو به رو ساخته است.در این مقاله برای شناخت بهتر و تسلط بیشار بر روابط باکو – اتحادیه اروپا به این مساله که بسیار مهم است در ادامه پرداخته خواهد شد.

مشکلات غیر اقتصادی بین اتحادیه اروپا و جمهوری آذربایجان در 4 گزینه خلاصه می شود:

دموکراسی و حقوق بشر
موضوع آزادی مطبوعات و رسانه ها
بحران ناگورنو قره باغ

بحث دموکراسی و حقوق بشر[ویرایش]

دموکراسی و حقوق بشر همواره یکی از موضعات اساسی و مهم اروپا برای برقراری روابط دوستانه با دیگر کشورها برای همکاری های دو جانبه و چند جانبه بوده است. به ظاهر حقوق بشر در این رابطه یکی از خط قرمزهای اتحادیه اروپا برای همکاری ها به حساب می آید. به خصوص برای کشورهای اروپایی که خواستار پیوستن به اتحادیه اروپا می باشند ، رعایت حقوق بشر در آن کشور و وجود یک دموکراسی حقیقی از جمله پیش شرط های اولیه برای کشورهایی است که خواستار پیوستن به این اتحادیه است. پیش شرطی که کشورهای بسیاری را به ویژه کشورهایی مانند جمهوری آذربایجان که بحث دموکراسی و انتخابات در آن جا با مشکلات عدیده ای روبه رو است با چاش های بسیاری رو به رو ساخته است.

در همین راستا اتحادیه اروپا، جمهوری آذربایجان را ترغیب کرد قبل از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در 11 آوریل 2018 ، اصلاحاتی در زمینه آزادی انتخابات، آزادی تجمع و آزادی رسانه ها را اجرایی کند. اتحادیه اروپا در پی «نشست همکاری جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا» در بروکسل اجرا شدن تعهدات این کشور را برای اتحادیه اروپا دارای اهمیت حیاتی دانست.

در یک قرارداد همکاری بین طرفین (جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا) مواد متعددی در مورد دموکراسی ذکر شده است. در جایی از این قرارداد ذکر شده است که "احترام به دموکراسی ، اصول حقوق بین‌الملل و حقوق بشر بطور خاص در منشور سازمان ملل متحد تعریف شده است و باید اجرایی شود.قانون نهایی هلسینکی و منشور پاریس برای اروپای جدید ، و همچنین اصول اقتصاد بازار ، از جمله اسنادی است که در آن این موارد ذکر شده است.

کنفرانس جامعه مهندسین عمران کانادا CSCE، عناصر اساسی مشارکت این توافق نامه و زیر بنای سیاست های داخلی و خارجی احزاب را تشکیل می دهد. همچنین در ماده ی 5 این قرارداد ذکر شده است که می بایست یک گفتگوی سیاسی منظم بین طرفینی ایجاد شود که قصد دارند در امر توسعه کمک دهند. همچنین شدت بخشیدن این همکاری باید روابط بین جامعه را تقویت و تحکیم کند. در این راستا نیز جمهوری آذربایجان باید ، از تغییرات سیاسی و اقتصادی که در این کشور قرار است اتفاق بیفتدپشتیبانی کند و به ایجاد اشکال جدید همکاری کمک کند.

به طور مثال در این راستا، اتحادیه اروپا همواره در موضوع حقوق بشر و دموکراسی پرونده های بسیاری را مانع همکاری طرفین و پیوستن باکو به طور قطع به اتحادیه اروپا دانسته اند.یکی از این موارد پرونده ایلگار ممدف، فعال سیاسی اپوزیسیون است که از سال 2014 زندانی شده است.

در اسناد توافقنامه کنفرانس جامعه مهندسین عمران کانادا CSCE از گفتگوهای سیاسی در آذربایجان به عنوان یکی از راهکار ها برای نهادینه شدن حقوق بشر و دموکراسی نام برده شده است که در ذیل آن نتایج و پیامد های این پارامتر در این توافقنامه ذکر شده است. بر اساس این سند گفتگوهای سیاسی در جمهوری آذربایجان:

پیوندهای جمهوری آذربایجان را با جامعه و عضو آن را تقویت می کند.
همگرایی بین کشورها ، و به طور کلی با جامعه ملل دموکراتیک و همگرایی اقتصادی حاصل از این توافقنامه منجر به روابط سیاسی شدیدتر خواهد شد.
باعث افزایش همگرایی مواضع درمورد موضوعات بین‌المللی متقابل خواهد شد.

گقت و گوی و روابط بین جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا موجب افزایش امنیت و ثبات در منطقه و ترویج توسعه در آینده کشورهای مستقل در قفقاز خواخد شد. در ماده ی 8 قراداد همکاری طرفین ذکرشده است که "پیش بینی می شود که طرفین درمورد موضوعات مربوط به تقویت همکاری ، ثبات و امنیت در اروپا ، رعایت اصول دموکراسی ، و احترام و ارتقاء حقوق بشر ، به ویژه افراد متعلق به اقلیت ها و در صورت لزوم در مورد امور مربوطه تلاش خواهند کرد .این گفتگوها ممکن است به صورت منطقه ای با هدف کمک به این گفتگوها و حل اختلافات و تنش های منطقه ای صورت گیرد .

اما تمامی این موارد ، قراردادهایی هستند که با این که مفاد بسیار پر اهمیت و قابل توجهی برای جمهوری آذربایجان به حساب می آید ، بخش اعظمی از این نوشته ها در حد متن باقی ماندند و هیچگاه اجرایی نشدند.

در پایان سال گذشته میلادی کمیته وزیران شورای اروپا روند آغاز اعمال تحریم علیه باکو را آغاز کرد. علت این امر نقض حکم دادگاه حقوق بشر شورای اروپا بود که رای داده بود که باکو حقوق ایلغار ممدف را زیر پا گذاشته است.

موضوع آزادی مطبوعات و رسانه ها[ویرایش]

در جمهوری آذربایجان برخی از ساختارهای حکومتی به ظاهر دموکراتیکتر شدند و ساختار کمونیسمی را تغییر دادند اما بسیاری دیگر از نهادهای دولتی فقط تغییر نام دادند و تفکر سازمانی و حتی ساختار زمان کمونیسمی نیز حفظ شده است. به عنوان مثال بعد از فروپاشی و استقلال جمهوری آذربایجان، به دلیل اعتقادات غیر دینی، سکولار و لائیک بودن حاکمان این کشور، ماهیت اداره مسلمانان قفقاز حفظ شده و با اهداف قبلی ولی در شکلی به ظاهر دموکراتیک به فعالیت ادامه میدهد.

یکی دیگر از نهادهایی که حقیقتاً در جمهوری آذربایجان فقط تغییر نام داده است تشکیلات امنیتی این کشور میباشد. تمام اسلوبهای پرونده سازی زمان کا.گ.ب امروز در اداره امنیت جمهوری آذربایجان MTN دنبال می شود.

نکته ای که باید به آ« توجه داشت این است که آزادی رسانه در جمهوری آذربایجان به معنای حقیقی آن وجود ندارد و در کلامی دقیق تر باید گفت که تقریباً چنین آزادی را در این کشور نمی توان یافت. در این راستا بنیتا فررو والدنر کمیسر وقت اتحادیه اروپایی در امور روابط خارجی و سیاست های همسایگان اروپایی در نشستی دیپلماتیک هنگام صرف شام در باکو با طرح دو پرسش در واقع وظایف اصلی دولت باکو را نیز گوشزد کرد؛ الین سوالی که در این نشست مطرح گردید و بیانگر نارضایتی اتحادیه اروپا از وضعیت آزادی رسانه ها در جمهوری آذربایجان بود بازداشت بی دلیل سه روزنامه نگار آذربایجانی بود که اتحادیه اروپا خواستار پایان دادن به این موضع از سوی باکو بوده و منتظر آن که چه زمانی باکو می خواهد به این موضوع پایان دهد؟ نکته مهم و جالب تر این است که در این نشست همچنین خواستار بعدی اروپا از دولت آذربایجان مبادرت به اقدامات در جهت بهبود روابط با مسکو می باشد و می خواهد تا باکو روابط با مسکو را جدی بگیرد. این موضوع نشان دهنده ی آن است که روسیه و منابع انرژی آن اهرم فشاری است بر اروپا تا بتواند اروپا را به عنوان میانجی در برابر باکو علم کند تا به خواسته های خود برسد. اما واکنش های با کو به درخواست های اتحادیه اروپا با تندی مواجه می شود و ادعا می کند که آن روزنامه نگاران باید در وهله اول درخواست آزادی خود را به صورت کتبی ارائه دهند تا از سوی قاضی مورد رسیدگی قرار گیرد. باکو در مورد بهبود روابط با مسکو هم اعلام کرد که گرچه کشورش مایل به این بهبودی است اما آذربایجان هرگز در مقابل روسیه سر خم نمی‌کند.

بحران ناگورنو قره باغ و نارضایتی آذربایجان از اتحادیه اروپا[ویرایش]

یکی از این مشکلات موجود در طرفین بحث قره باغ است. منازعه جمهوری آذربایجان با ارمنستان بر سر منطقه قره باغ به عنوان مهمترین مانع برای توسعه و کمک به ثبات کل منطقه باقی مانده است . در ژوئیه 2003 ایجاد پست ن ماینده ویژه اتحادیه اروپا در قفقاز جنوبی نشان دهنده مسیری برای تسهیل گفتگو بین اتحادیه اروپا و کشورهای منطقه بوده است . لازم به توجه است که نماینده ویژه اتحادیه اروپا در قفقاز جنوبی با روسای گروه مینسک شامل آمریکا، فرانسه و روسیه از نزدیک همکاری میکند. به عبارت دیگر از نظر اتحادیه اروپا و سیاست همسایگی آن تعمیق اصلاحات دموکراتیک سیاسی و اقتصادی ، احترام به حقوق بشر در بعد سیاست خارجی و حلمسالمت آمیز منازعه قره باغ مهم ترین چالشها ی موجود در روابط طرفین است که حل این معضلات میتواند به تعمیق روابط طرفین و برآورده شدن منافع آنان بینجامد^[۴]. اما دولت باکو در رابطه با موضع گیری های مبهم اروپایی ها در مساله مناقشه قره باغ ادعاهای را در برابر اتحادیه اروپا مطرح می کند. با وجود حمایت اتحادیه اروپا از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان در پییش نویس توافقنامه جدید همکاری تعلق منطقه قره باغ کوهستانی به جمهوری آذربایجان به طور مشخص ذکر نشده و در پیش نویس به آن اشاره نشده است.

نکته مهم در شکست امیدواری های باکو به این که نهاد های اروپائی در مناقشه ارمنستان و آذربایجان به نفع آذربایجان دخالت کنند، حضور تعداد زیادی از ارامنه مهاجر در کشورهای مختلف جهان به ویژه اروپا و آمریکاست که باعث گردیده دولتهای غربی به شکلی سنتی از ادعاهای ارمنستان در این مناقشه حمایت کنند. در این راستا می توان گفت امیدهای 15 ساله باکو برای حل این مناقشه با استفاده از نفوذ اتحادیه اروپا بر باد رفته است.البته اتحادیه اروپا نمایندگانی را برای بازدید از اردوگاه های آوارگان آذری که از قره باغ اشغالی متواری شده‌اند , می فرستد و برخی تجهیزات رفاهی را برای آنها ارسال میدارد ولی تا هم اکنون هیچ قدم عملی برای حل این بحران در جهت احقاق حقوق جمهوری آذربایجان بر نداشته است.

به طور خلاصه می توان گفت که نگرانیهای امنیتی و ترس از شعله ورشدن مجدد جنگ در قره باغ باعث شده که اتحادیه اروپا نتواند جمهوری آذربایجان را به عنوان شریک مطمئنی در خصوص تامین انرژی تلقی کند و به جایگزین های دیگری در این مورد فکر کند. در ملاقاتی که در باکو بین کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی و امور امنیتی اتحادیه اروپا و الهام علی اف رئیس جمهور این کشور صورت گرفت , دو طرف طبق معمول دو موضوع مورد علاقه اروپا، یعنی تامین انرژی و همچنین مناقشه ناگورنو قره باغ را بدون حصول هیچ نتیجه مورد بحث و بررس قرار دادند. با وجود این آذربایجان خواستار حضور غرب در قفقاز برای زیاد کردن ارتباط نزدیکتر خود با ترکیه و اروپاست. آذربایجانی ها و گرجی ها از موسسان ((قفقاز خانه مشترک)) یعنی یک قفقاز که غالباً شامل قفقاز شمالی هم می شود، در همنوایی در متن خود ، با ترتیبات سیاسی و اقتصادی و اتحاد علیه بیرونی ها .این روش سازگار با علاقه عمومی ایالات متحده برای همکاریهای سیاسی مشترک است ، اما در این میان با واقعیت از درک کاملاً متفاوت از منافع روسیه و ارمنستان مواجه میشود.

مبرم ترین علاقه آذربایجان پایان دادن به مناقشه قره باغ است . مناقصه سبب از دست رفتن قلمرو مهم شامل مرکز تاریخی و فرهنگی آذربایجان ، شوشا و نواحی متعددی شده که جمعاً حدود ۱۷ درصد از قلمرو کشور است. دولت کنونی آذربایجان هرچند تمایل اندکی به از سرگیری مناقصه دارد هنوز هر مصالحه ممکن که می تواند هم برای آذربایجان و هم ارمنستان بسیار ستیزه جویانه باشد. قرهباغ همچنین منبع ویژهای برای اصطکاک بین آذربایجان با روسیه و ایران است . آذربایجان احساس می کند که روسیه ، میانجیگر جریان مینیسک ، و ایران ، کشوردوست شیعه ، دشمن ارمنستان را پشتیبانی میکنند^[۵].

روابط جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا بر اساس اسناد همکاری طرفین:[ویرایش]

تعمیق همکاری ها بین باکو و اتحادیه اروپا تحت عنوان "مشارکت شرقی" ، که در سال 2009 ایجاد شد ، روابط دو جانبه بین اتحادیه اروپا و جمهوری آذربایجان را به طور مثبت مشخص کرده است.اتحادیه اروپا در سال ۲۰۰۹ برنامه موسوم به «مشارکت شرقی» را به شش عضو پیشین اتحاد جماهیر شوروی پیشنهاد کرد. هدف از این برنامه همگون سازی قوانین و مواضع اقتصادی و سیاسی اعلام شد.

نمایندگان اتحادیه اروپا و کشورهای ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، بلاروس، مولداوی و اوکراین در هفتم ماه مه سال 2009 در پراگ گرد هم آمده و بیانیه مشترکی را در این زمینه امضا کردند.

اما طی سال های اخیر، روابط سیاسی اقتصادی بین اتحادیه اروپا و بلاروس به حداقل کاهش یافت و بلاروس نیز مانند ارمنستان ترجیح داد برای حفظ روابط بهتر با روسیه به «اتحاد گمرکی» بپیوندد. اوکراین هم در تصمیمی ناگهانی عضویت در برنامه مشارکت شرقی را به حالت تعلیق درآورد.

اهمیت استراتژیک این شش کشور بدیهی است، البته در این میان، اوکراین با جمعیتی ۴۶ میلیونی و منابع طبیعی و انسانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

اتحادیه اروپا، در سه سال اخیر، با هدف تشکیل و تقویت نهادهای دموکراتیک، اعمال اصلاحات اقتصادی، بهبود وضعیت زیست محیطی و مبارزه با فقر در این شش کشور، که آذربایجان نیز از کشورهای مهم این قرارداد است، بیش از ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون یورو سرمایه گذاری کرده است. مطابق این برنامه، بهبود شرایط سیاسی اقتصادی به این کشورها امکان می دهد تا روابط اقتصادی خود را با اتحادیه اروپا افزایش دهند و بیش از پیش از بازار مصرفی اروپا بهره جویند. در سه ماهه نخست سال جاری میلادی، تراز تجاری اتحادیه اروپا با این شش کشور از مرز ۳ میلیارد و ۳۰۰ میلیون گذشت. در این میان، نیمی از کل صادرات اتحادیه اروپا به این شش کشور، سهم اوکراین است و مهم ترین صادرکنندگان آلمان، ایتالیا و لهستان هستند. از جمله تدابیر در نظر گرفته شده در برنامه مشارکت شرقی حذف مخارج صدور روادید برای تسهیل رفت‌وآمد شهروندان به اتحادیه اروپا است. در ازاء آن، این شش کشور موظف می شوند تدابیر امنیتی بیشتر برای کنترل مرزها، مبارزه با جرایم سازمان یافته، قاچاق مواد مخدر، اعضای بدن و سلاح اتخاذ کنند.

به طور خلاصه، اتحادیه اروپا امیدوار است با افزایش روابط اقتصادی و سیاسی با کشورهای شرق اروپا، تدابیر امنیتی مرزها و منابع انرژی خود را افزایش دهد.

روابط اتحادیه اروپا و آذربایجان تحت مشارکت شرقی شامل چشم انداز این کشور و ارتقاء روابط پیمانکاری در قالب اتحادیه اروپا و آذربایجان در این توافق نامه می شود. مشارکت شرقی نیز امکان تدریجی ادغام در اقتصاد اتحادیه اروپا را با تقویت روابط اقتصادی و تجاری بین کشور های شریک خود و اتحادیه اروپا،از طریق انعقاد توافق نامه ای برای تعمیق و گستره نمودن منطقه تجارت آزاد، فراهم می آورد. یکی دیگر از زمینه های مهم مشارکت شرقی مربوط به تحرک شهروندان و آزادسازی ویزا به عنوان یک هدف بلند مدت در یک محیط امن آن است . به عنوان هدف میان مدت ، مشارکت شرقی موجب تحرک شهروندان کشورهای همکار ، تسهیل ویزا و پذیرش مجدد از طریق توافقات می شود .

مذاکرات مربوط به مشارکت شرقی در 16 ژوئیه 2010 به منظور اجرای برنامه های توافقات توسط مقامات جمهوری آذربایجان با موفقیت در باکو آغاز شد. مقامات آذربایجان ظرفیت سازی را برای مقامات خود آغاز کرده اند و مدیریت عمومی اتحادیه اروپا در نظر دارد از این روند در چارچوب برنامه جامع نهاد سازی CIB مشارکت شرقی با کمک به سه برنامه اصلاحات نهادی چند ساله حمایت کند .

سند چارچوب برنامه جامع نهاد سازی CIB برای جمهوری آذربایجان اهداف اصلی را برای حمایت از برشکاری تعیین کرده است:

تقویت ظرفیت های انسانی با کمک تقویت ظرفیت های کمیسیون خدمات کشوری آذربایجان به صورت حرفه ای.
توسعه کارمندان دولت با تأکید بر امور اتحادیه اروپا.
ایجاد یک برنامه مطالعاتی تمام عیار اروپا از آکادمی دیپلماتیک آذربایجان ADA برای تقویت کلی دانش اتحادیه اروپا در جمهوری آذربایجان و همچنین ایجاد یک مرکز تعالی در امور اتحادیه اروپا.
مدیریت و هماهنگی آموزش خدمات مدنی و عملکرد توسعه حرفه ای در سراسر دولت عمومی برای تقویت ظرفیت های مدنی آذربایجان^[۶].

در راستای اجرایی شدن امور کمیسیون خدمات در توسعه حرفه ای کارمندان دولت با تأکید بر اتحادیه اروپا ، نیاز به معیارهای حمایت از توسعه ظرفیت با کمک موارد زیر وجود دارد :

ایجاد واحد آموزش و استراتژی در ساختار کمیسیون خدمات کشوری CSC.
تدوین و اجرای استراتژی آموزش خدمات ملکی (از جمله اتحادیه اروپا)
استراتژی آموزش ، شناسایی نیازهای آموزشی و تعیین اولویت های مربوط به شهروندان
آموزش خدمات در مناطق عمومی و متقاطع.
تأسیس مرکز آموزش کمیسیون خدمات کشوری CSC با تمرکز بر آموزش ضمن خدمت^[۶].

باید توجه داشت که روابط آکادمی دیپلماتیک جمهوری آذربایجان و برنامه های مطالعاتی اتحادیه اروپا کاملاً گسترده است و این روابط در حال تعمیق و گسترده تر شدن نیز می باشد که می تواند موجب پدیدار شدن قاعده وابستگی پیچیده متقابل شود.

آکادمی دیپلماتیک جمهوری آذربایجان ADA یک موسسه آموزش عالی در وزارت امور خارجه است

که دیپلمات ها و کارمندان دولت را در حوزه بین‌المللی آموزش می دهد و همکاری با وزارتخانه های ذی‌ربط را تضمین می کند.

آکادمی دیپلماتیک آذربایجان ADA دانش کلی اتحادیه اروپا را در جمهوری آذربایجان و همچنین ایجاد یک مرکز به طور قابل توجهی افزایش می دهد.

اسناد چارچوب برنامه جامع نهاد سازی CIB برای آذربایجان :[ویرایش]

پیش نویس برنامه اصلاحات نهادی
پشتیبانی از توسعه برنامه اصلاحات نهادی

هدف جهانی این تکلیف حمایت از توسعه یک نهاد است. اصلاحات با هدف تقویت ظرفیت های انسانی و نهادی آذربایجان مربوط به مذاکره و اجرای تعهدات تحت اتحادیه اروپا-آذربایجان آینده توافق نامه ها

هدف خاص این کار تهیه "برنامه اصلاحات نهادی " برای آن است ایجاد یک برنامه مطالعات همه جانبه اروپا در ADA و تقویت ظرفیت های شورای همکاری خلیج در توسعه حرفه ای کارمندان دولت

با تأکید بر امور اتحادیه اروپا . روابط دوجانبه بین اتحادیه اروپا و جمهوری آذربایجان به طور مثبت مشخص شده است. تعمیق همکاری ها تحت مشارکت شرقی ، که در سال 2009 تاسیس شده است.

روابط اتحادیه اروپا و آذربایجان تحت مشارکت شرقی چشم انداز این کشور را در بر می گیرد.

برنامه مشارکت شرق اتحادیه اروپا در سال 2009 میلادی در اجلاس سران کشورهای عضو آن به تصویب رسید و شامل توسعه روابط سیاسی و اقتصادی این اتحادیه با شش کشور تازه استقلال یافته پس از فروپاشی اتحاد شوروی از جمله اوکراین ، مولداوی ، بلاروس و نیز سه کشور قفقاز جنوبی جمهوری آذربایجان ، ارمنستان و گرجستان است .

در قالب این برنامه، تاکنون 6 اجلاس اتحادیه اروپا با حضور سران این کشورهای تازه استقلال یافته، برگزار شده که هدف از آن برنامهریزی ابعاد همکاریهای آتی بوده است .

امضای اسناد همکاریهای دوجانبه و چند جانبه جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا به روابط فی‌مابین تحرک بخشیده است، بطوریکه کشورهای عضو این اتحادیه از عمده شرکای تجاری باکو محسوب میشوند.

هم اکنون 50 درصد از مجموع تجارت خارجی جمهوری آذربایجان با کشورهای عضو اتحادیه اروپا انجام میشود و حجم تبادلات تجاری میان دو طرف در سالهای 2016 الی 2019 میلادی نیز 55 درصد رشد داشته است^[۷].

کشورهای عضو اتحادیه اروپا در دو دهه گذشته از مشتریان اصلی نفت جمهوری آذربایجان بودهاند. این اتحادیه در مجموع پنج درصد از نفت مورد نیاز خود را از این کشور وارد میکند. باکو برنامهریزی کرده که تا اواخر سال جاری میلادی صادرات گاز طبیعی از میدان «شاه دنیز» در دریای خزر به اروپا را آغاز کند. پیشبینی شده که حجم سالانه صادرات گاز از جمهوری آذربایجان به کشورهای عضو اتحادیه اروپا در مرحله نخست 10 میلیارد متر مکعب باشد که در مراحل بعدی این رقم دو برابر افزایش خواهد یافت.

نتیجه گیری[ویرایش]

دانستیم از طرفی جمهوری تازه تاسیس آذربایجان در پی ارائه شواهد و نشانه هایی بود تا خود را به عنوان کشوری مستقل به دنیا نشان دهد و در این بین ایجاد و گسترش رابطه با اتحادیه اروپا اهمیت زیادی داشت. از طرفی اتحادیه اروپا به جمهوری آذربایجان به عنوان منبعی برای تامین انرژی نگاه میکرد تا خود را از صادر کننده انحصاری انرژی یعنی روسیه نجات داده و منابع تامین انرژی خود را متنوع تر نماید.در 22 ماه آوریل سال 1996 قرار داد مشارکت و همکاری بین اتحادیه اروپا و جمهوری آذربایجان به امضاء رسید. البته این قرار داد تا ماه ژوئن سال 1999 عملی نشد. از آن تاریخ به بعد انرژی و امنیت دو منبع نگرانی و در عین حال علاقه دو طرف برای گسترش مناسبات بوده است.از 1996 تاکنون در تمام ملاقات و دیدار های مقامات اتحادیه اروپا و آذربایجان این دو موضوع همواره مطرح بوده است.

نکته مهم در شکست امیدواری های باکو به دخالت فعال نهاد های اروپائی در مناقشه ارمنستان و آذربایجان حضور تعداد زیادی از ارامنه مهاجر در کشورهای مختلف جهان به ویژه اروپا و آمریکاست که باعث گردیده دولتهای غربی همواره به شکلی سنتی از ادعاهای ایروان در این مناقشه پشتیبانی کنند. فرانسه که به شکل سنتی همیشه طرفدار ارامنه بوده , ریاست گروه تماس مینسک را بر عهده دارد. ظاهراً امیدهای 15 ساله باکو برای حل این مناقشه با استفاده از نفوذ اتحادیه اروپا بر باد رفته است.البته اتحادیه اروپا نمایندگانی را همواره برای بازدید از اردوگاه های آوارگان آذری که از قره باغ اشغالی متواری شده‌اند , می فرستد و برخی تجهیزات رفاهی را برای آنها ارسال میدارد ولی تاکنون هیچ قدم عملی برای حل این بحران در جهت احقاق حقوق جمهوری آذربایجان بر نداشته است. به طور خلاصه می توان گفت که نگرانیهای امنیتی و ترس از شعله ورشدن مجدد جنگ در قره باغ باعث شده که اتحادیه اروپا نتواند جمهوری آذربایجان را به عنوان شریک مطمئنی در خصوص تامین انرژی تلقی کند و به جایگزین های دیگری در این مورد فکر کند. در ملاقاتی که اخیراً در باکو بین کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی و امور امنیتی اتحادیه اروپا و الهام علی اف رئیس جمهور این کشور صورت گرفت , دو طرف طبق معمول دو موضوع مورد علاقه اروپا، یعنی تامین انرژی و همچنین مناقشه ناگورنو قره باغ را بدون حصول هیچ نتیجه مورد بحث و بررسd قرار دادند.

در حال حاضر روابط بین اتحادیه اروپا و آذربایجان جاده یک طرفه ای است که تنها به سود بروکسل تمام می شود. به نظر میرسد با توجه به معیارهایی که اتحادیه اروپا برای تامین انرژی خود اعلام کرده , آذربایجان نباید امید زیادی برای استفاده از روابط توسعه یافته خود با این اتحادیه در جهت حل مناقشه قره باغ به نفع خود داشته باشد. اولین معیار تامین انرژی اتحادیه ، امنیت منابع مورد استفاده است. هر آن ممکن است با شعله ور شدن آتش جنگ در قره باغ صدور انرژی به اروپا از قفقاز قطع شود.توسعه پایدار منابع انری هم از دیگر اهداف اتحادیه اروپا شمرده می شود. باز به دلیل نا امنی در قفقاز این اتحادیه ترجیح میدهد سرمایه گذاری های خود برای تامین انرژی را در نقاطی انجام دهد که میتوانند امنیت تولید و انتقال را به خوبی تامین کنند. بنابراین آذربایجان نمی توند امید زیادی به جذب سرمایه های اروپائی در بخش انرژی خودداشته باشد.

نتیجتاً در نهایت میتوان گفت که دو مساله بسیار مهم یعنی حل مناقشه قره باغ برای جمهوری آذربایجان و اصلاحات سیاسی از جمله حقوق بشر و دموکراسی برای اتحادیه اروپا اولویت بندی نشده بود و تنها به صورت کلی، در بخشی از متن توافق ژوئیه 2018 ذکر شده است و همین موضوع که عدم شفافیت اتحادیه اروپا را در قبال این مسئله که برای آذربایجان بسار استراتژیک و پر اهمیت است، آینده روابط جمهوری آذربایجان و اتحادیه اروپا را کدر خواهد کرد.