نقش آب در طراحی باغ ایرانی
چکیده مطالب:
در این تحقیق، تأثیر برجسته آب در تداول و ارتباط با عناصر معماری، به خصوص فضاهای مرتبط با آب در باغها، مورد ارزیابی قرار گرفته است. هدف اصلی تحقیق، دسته بندی و توصیف انواع عناصر و فضاهای مرتبط با آب، بویژه حوض ها در باغها بوده و اشکال مختلف آنها تجزیه و تحلیل شده.
نتایج نشان میدهد که آب نقش حیاتی در طراحی باغها در مناطق گرم و خشک ایفا میکند و حوض ها به عنوان یکی از اصلی ترین عناصر آبی، در زمینه های مختلف از جمله زیبایی شنا سی و تزئینات، مورد استفاده قرار میگیرند. مفاهیم فرهنگی آب در ایران نیز در شکل گیری جسمانی و موقعیت حوض ها تأثیرگذار بوده.
اهمیت تاریخی و فرهنگی آب
در فرهنگ های گذشته، اهمیت زیادی به عناصر طبیعی داده میشد و برخی از این عناصر به عنوان عنصر مقدس تصوّر میشدند. آب به عنوان یکی از عناصر اساسی طبیعی، به ویژه در سرزمین های گرم و خشک که مردم با کمبود آن روبه رو بودند، اهمیت ویژه ای در زندگی آنها داشت و مردم به کیفیت و نحوه استفاده از آب توجه میکردند. [۱]
برخی عناصر آبی در باغها
دریاچه (آبگیر)
به علت کمبود آب در نواحی مرکزی ایران، حوضه ها یا آب گیر به نام "دریاچه"، مانند دریاچه های اطراف شهر بهشر، برای جمع آوری آب به کار می رفتند. این ساختارها برای ایجاد منظر زیبا در معماری و استفاده هنری از آب بودند. آبگیر بزرگ جلوی باغ تخت قاجار در تهران را میتوان از اینگونه به شمار آورد. در بعضی مواقع، هر دو کاربرد هنری از آب و ایجاد منظر جذاب در ساختمان ها به کار گرفته میشد، همچون در باغ ایل گلی تبریز. اولیه، ایل گلی به منظور ساخت یک مخزن آب بنیان گذاری شده بود و تاریخ دقیق ساخت آبگیر مشخص نمیباشد. با افتتاح دوره قاجار، شاهزاده عباس میرزا حکمران آذربایجان آن را با دستور اجرایی ساخت و آن را با سنگ و آهک ترمیم کرد. در میان آن، عمارتی برپا شد و جاده ای از سمت جنوب برای دسترسی به آن احداث شد. [۲]
حوض
حوض، عنصر برجسته معماری، به عنوان نقطه تلفیق بین طراحی و آب، نماد زیبایی، ارتباط با فرهنگ و عنصر حیاتی در طرح های محیطی، ارائه میشود.
جوی
جو، نهر یا آب راهه ها مورد استفاده برای جابجایی آب جهت سیراب کردن گیاهان باغ بودند و همچنین به عنوان عنصری نمایشی برای اظهار آب در امتداد محورهای باغ در ارتباط با یک یا چند حوض بکار می رفتند.
فواره
در جوی ها و حوض ها، عمدتاً از فواره ها به عنوان یک عنصر عمودی استفاده میشد که جریان آب از منابعی در سطح بالاتر از باغ، باعث جهش آب در آن میشد. این عنصر نه تنها از نظر جلب توجه و ایجاد صدای آب جذاب بود، بلکه با مواج شدن در حوض یا نهر نیز جذابیت افزوده میکرد.
آبشار
در بیشتر نواحی سرزمین های اسلامی و مناطق مرکزی ایران، معمولاً میزان آبی که به یک باغ اختصاص می یافت، کافی نبود تا از طریق آبشار های بزرگ و عظیم به نمایش گذاشته شود. در عیار باغهایی که دارای شیب های زیاد بودند و این امکان به سادگی فراهم می آمد، تعداد کمی وجود داشت. در مواردی که این امکان وجود داشت، مانند باغ تخت قاجار در تهران یا باغ تخت شیراز و همچنین باغ شازده در ماهان، از آبشارها بهره میبردند. در بعضی از سرزمین های جهان اسلام مانند کشمیر و بخشهایی از هندوستان که در برخی از مناطق آنها رودخانه های بزرگ جریان داشتند، آبشار های بزرگ و باشکوه برای نمایش جریان آب طراحی و احداث میشدند.
پا شویه
معمولاً دور هر حوض جوی باریک و کم عمق، به صورت رایج ساخته میشد که زمانی که حوض آب بیش از حد پر شد، آب از آن سرازیر شده و از این طریق به جوی ها و دیگر بخش های باغ منتقل میشد. در اغلب حالاتی که سطح بالایی حوض نسبت به سطح زمین برآمده نبود، پاشویه‌ها نیز ساخته نمیشدند.
ویژگی های عملکردی، کالبدی و آیینی حوض
دراین قسمت تنها به بعضی ویژگی های کالبدی و کارکردی حوض های درون باغ ها اشاره میشود :
ذخیره آب
در مناطق گرم و خشک، آب به آرامی در حاشیه های حوضه بزرگ جمع آوری میشد که به دقت احداث میشد [۳]. این آب سپس برای آبیاری یا مقاصد دیگر مورد استفاده قرار میگرفت. در عین حال، عمدتاً برای مصرف آب به صورت سطحی، آن را در مخزن های آبی نگهداری میکردند که معمولاً در سطحی پایین تر از زمین قرار داشت و محافظت شده بود.
کارکرد اقلیمی
تبخیر آب در حوضه با جریان هوا، هوا را خنک کرده و اقلیم باغ را بهبود میبخشید. این فرایند در حوضخانه ها به خوبی عمل میکرد؛ آب حوض و فواره تبخیر میشد و جریان هوا از پنجره‌ها به خارج میرفت. شستشو وظایف مرتبط به لباس و ظروف بیشتر در حوض ها و بخشهای داخلی باغها اجرا میشد. این فعالیتها در حوض خانه ها رایج نبود و برخلاف حوض های اقلیمی و ظاهری متمرکز بود.
کارکرد بصری ـ زیبایی شناسانه
اهمیت حوض به عنوان فضای زیبا و دلنشین از ارتباط با آب ناشی میشد. تأثیر تصویر بخشی از ساختمان و آسمان در حوض به چشم می آمد و در متون تاریخی به آن اشاره میشد. [۴] در وقف نامه باغ دولت آباد یزد، دربارهٔ حوض و آبگیر ها آمده است: "در اطراف فضا، دست تصرف خاطر از نمای آسمان با سه دریاچه و یک حوض برخوردار بوده و هرکدام مثل آیینه‌ای نمایانگر آسمان به شمار می آید و با جوی هایی که از هر یک شیرینی بخش میشود، ایجاد شده‌اند.
کارکرد تفریحی و گذران فراغت
استفاده از آبگیر ها و حوض های بزرگ در باغ ها به منظور تفریح و گذراندن وقت فراغت رایج بود [۵]. همچنین، در برخی از باغ های بزرگ، حوض یا استخر هایی به منظور شنا کردن خانم ها وجود داشته که از تصاویر باقی مانده نیز پیداست. در سفرنامه ایران و روسیه به وجود حوضی برای شنا در باغ های بهشهر اشاره شده است. استفاده از آبگیر ها و حوض های بزرگ در باغ ها به منظور تفریح و گذراندن وقت فراغت رایج بود [۶]. همچنین، در برخی از باغ های بزرگ، حوض یا استخر هایی به منظور شنا کردن خانم ها وجود داشته که از تصاویر باقی مانده نیز پیداست. در سفرنامه ایران و روسیه به وجود حوضی برای شنا در باغ های بهشهر اشاره شده است [۷]. همچنین، ناصرالدین شاه در سفرنامه خراسان به تختی در دریاچه چشمه علی دامغان اشاره کرده و در آنجا آلاچیق خود را نصب کرده بود [۸]. به عنوان متخصص معماری، این ابنیه زیبا برای تأثیر گذاری در فضاهای باغی و افزودن به جذابیت و کیفیت آنها طراحی میشدند.
کارکرد آیینی، نمادین و اجتماعی
آب در ایران بخش مهمی از فرهنگ است و چشمه های پرآب باعث ایجاد نیایشگاه ها شده است. مثال هایی همچون تخت سلیمان و طاق بستان نمایانگر این فرهنگ هستند. در دوران اسلامی، خاطرات از آب به شکل حوض در جلوی بناهای آیینی جا افتاده و مراسم آب پاشی در مناطق مختلف مانند اصفهان برگزار میشد. اقتدار و جایگاه اجتماعی افراد در نواحی کشور به اختصاص منابع آب چون چشمه ها مرتبط بوده و نقش مهمی در زندگی اجتماعی داشته است. [۹]؛
موقعیت حوض در باغ
در باغهای ساده، یک حوض در جلوی عمارت و چند حوض در حیاط یا داخلی قرار داشت. در بعضی باغها، چند حوض کوچک در امتداد جوی آب طراحی میشدند. در باغهای باقی مانده، مثل باغ گلشن طبس و باغ تاج محل آگرا، یک حوض در وسط باغ ساخته میشد. در موارد که کوشک در نقطه مرکزی باغ ساخته نمیشد، حوض آب به عنوان جایگزین نمادین مطرح میشد. [۱۰]
موقعیت حوض نسبت به ساختمان
حوض ها میتوانند به سه دسته تقسیم شوند:
حوض های باز، مانند حوض های باغ چهلستون اصفهان؛ حوض های در فضای سرپوشیده یا ایوان، مانند حوض های ایوان های باغ؛ و حوض های در داخل فضای بسته، شامل حوض های درون عمارت های کوشک یا کاله فرنگی، به عنوان نمونه عمارت دلگشا در شیراز و حوضخانه ها نظیر باغ ارم یا باغ عفیف آباد.
موقعیت حوض نسبت به سطح تراز باغ
حوض های باز در باغ ها عمدتاً با طراحی کفی حدود ۳۰ تا ۷۰ سانتیمتر پایینتر از سطح زمین و دیواره ها کمی بالاتر از سطح زمین ایجاد میشدند. در گذشته، عمق حوض متغیر بود و بستگی به کاربری و منشأ آن داشت؛ در صورتی که حوض منبع یا مخزن را خدمت میکرد، عمق آن به دو متر یا بیشتر نیز میرسید.
فاصله حوض تا عمارت کوشک
فاصله حوض تا عمارت کوشک اندازه ثابت و مشخصی نداشت و به عوامل متعددی مانند مساحت باغ، اندازه ها و از جمله ارتفاع کف ایوان کوشک از سطح باغ و همچنین اندازه و عمق آب بستگی دارد.
چگونگی طراحی حوض و آبنما ها
معماری سنتی ایران نشان میدهد که غالباً طرح های هندسی راست گوشه اهمیت زیادی داشتهاند و به ندرت از نقشه ها و طرح های ارگانیک یا با الهام از اندام ها و نقش های گیاهی استفاده میشده است. در محوطه های نساجی مانند باغ و قصر قاجار در تهران و باغ تخت در شیراز، ساختارهای هندسی با خاک برداری از قسمت های مختلف محوطه به صورت تراس بندی با خطوط متقاطع شکل میگرفتند. این بناها به شکل مستطیل یا مربع، همانند دیگر اجزای باغ ها، استفاده میکردند.
نتیجه گیری
کمبود آب در مناطق خشک باعث تبدیل آن به یک عنصر مقدس و حیاتی گردیده و در برخی از این مناطق، همچون ایران، آب به عنوان نیروی حافظ و نگهبان شناخته شده است. این عنصر در شکلها و کارکرد های مختلف در باغها به نمایش درآمده و در برخی موارد مصرف زیادی از انرژی و سرمایه را جلب میکرد. به نظر میرسد عناصر آبی، به ویژه در مناطق گرم، مهمترین اجزای یک باغ باشند. حوض، عنصر آبی اصلی، نقش گستردهای با کاربردهای متنوع از جنبه های نمادین، آیینی تا کاربردی داشته و در اکثر مواقع شکل و مکان حوض به خوبی کارکرد، مفهوم، و جنبه های فرهنگی یا زیبایی شناسانه را نمایان میکند.
This article "نقش آب در طراحی باغ ایرانی" is from Wikipedia. The list of its authors can be seen in its historical and/or the page Edithistory:نقش آب در طراحی باغ ایرانی. Articles copied from Draft Namespace on Wikipedia could be seen on the Draft Namespace of Wikipedia and not main one.
