گویش اردلانی

Central Kurdish
Kurdi cintral
لهجه اردلانی(ardalanî)
زبان بومی در	Kurdistan Iran)
تعداد گویشوران	2,500,000 (2,000,000 in Irani Kurdistan)  (۲۰۱۹)e19
تبار	زبان‌های هندواروپایی Indo-Iranian Iranian Western Northwestern Kurdish Central Kurdish
گویش‌ها	Hewleri Mukryani Babani Germiyani Ardalani Jafi Gerrûsî
سامانه نوشتاری	ardalani alphabet
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	Iraq
کدهای زبان
ایزو ۶۳۹-۳	ckb
گلاتولوگ	cent1972
زبان‌شناسی	58-AAA-cae
Geographic distribution of Kurdish and other Iranian languages spoken by Kurds   Northern   Central   Southern   Zaza   Gorani   mixed areas

لهجه اردلانی لهجه ای از زبان کردی در دسته کوردیی ناوه‌ندی، Kurdîya Nawendî (کردی مرکزی ،Kurdi central) که در منطقه اردلان در استان کردستان رایج است. محدوده تکلم به گویش اردلانی Ardalani شهرها و روستاهای سنندج، کامیاران، دیواندره، دهگلان (لیلاخی) و بخشی از روستاهای مریوان و سقز (تیلکو) و بیجار و شهرستان روانسر دراستان کرمانشاه می‌باشد. زبان کردی مجموعه ای از گویش‌ها و لهجه‌های ویژه ای است که جزو گروه زبان‌های ایرانی جدید شاخه شمال غربی محسوب می‌شوند. زبان کردی با گویش‌های متنوعش مجموعه ای از زبان‌ها و گونه‌های باستانی مردمانی است که قبل از تاریخ در منطقه زاگرس زیسته‌اند. این زبان جدا از اینکه وارث زبان‌های مادی اوستایی، سکایی، هخامنشی، پارتی و پهلوی است؛ وارث بلافصل زبان‌های اقوام قبل آریایی‌ها نیز هست و ریشه در زبان‌های سومری، عیلامی، لولوبی، گوتی، کاسی، مانایی، دارد.

تقسیم‌بندی لهجه‌ها و گویش‌های زبان کردی

تقسیم‌بندی گویش‌های زبان کردی از جانب افراد مختلفی چون مستشرقین و زبانشناسان و غیر-زبانشناسان کرد و غیرکرد صورت گرفته‌است که البته این تقسیم‌بندی‌ها لزوماً هماهنگ نیستند. باسیلی نیکیتین، مارتین مارتینوس، مینورسکی و ادموندز، توفیق وهبی و غیره هرکدام گویش‌های زبان کردی را با عناوین مختلف و تفاوت‌هایی تقسیم‌بندی کرده‌اند. میرشرفخان بدلیسی در اواخر قرن دهم هجری(۱۶ م) طوایف کرد را به لحاظ آداب و رسوم و زبان به چهار دسته کورمانجی، گُوران، لری و کَلهری تقسیم می‌کند. خزانه دار هم زبان کردی را به دستهٔ کورمانجی، گُوران، زازاکی و لری تقسیم می‌کند. زبیر بلال اسماعیل زبان کردی را به این صورت دسته‌بندی می‌کند.

کرمانجی (شمالی): بادینانی– شمدینانی– شکاک–حکاری

کرمانجی (میانی): سورانی– موکریانی– اردلانی– کرکوکی

کرمانجی (جنوبی): فیلی– بختیاری– لکی– کلهری

گوران :زازایی– هورامی

گویش‌ها و لهجه‌های زبان‌های کردی‌تبار

شاخه گویش	گویش	لهجه‌ها و مناطق زندگی گویشوران
کردی شمالی (Kurdiya Bakûr)	کورمانجی (Kurmancî)	بُوتانی یا «بُختی» (Botanî یا Botî یا Boxtî) شهرهای (استان شرناخ، استان ماردین، استان سرت کردستان ترکیه). شهر زاخو (استان دهوک اقلیم کردستان عراق). سَرحَدی یا «سَرحَدکی» (serhedî یا serhedkî) مناطق مرزی شهرهای (استان بینگول یا «چُولیگ»، استان ارزروم، استان موش، استان آگری و استان قارص کردستان ترکیه). شهر ماکو و مناطق مرزی شهرهای (استان آذربایجان غربی). مناطق مرزی (کردنشین ارمنستان). لاچینی (Laçînî) شهر لاچین و کل کردستان سرخ یا جمهوری آرتساخ (کردستان ارمنستان). تُوری (Torî) شهرهای میدیات، دارگچیت «کَربُوران»، نصیبین، ساوور «ستَور»، یشیل‌لی «ریشمیل»، عمرلی «مَهسَرت» و ماردین (استان ماردین کردستان ترکیه). شهرهای قامشلی «قامشلو»، مالَکیه «دیرک» و قحطانیه «تِربَسپی» (استان حسکه کردستان سوریه). عشایر «حَویرکان» در منطقه کوهستانی طور عبدین «تورابدین» ما بین شهرهای ماردین و میدیات (استان ماردین کردستان ترکیه) و باتمان «ایلِه» که به لحاظ تاریخی این منطقه «بُوتان» نامیده می‌شود. (استان باتمان کردستان ترکیه). خَرزی (Xerzî) در دشت خَرزان (Xerzan) که رودخانه‌ای به همین نام در آن جاری است و این منطقه‌ باستانی می‌باشد (استان سیرت کردستان ترکیه). سِلیوانی یا سِلیوی یا «فارقینی» (Silîvanî یا Silîvî یا Farqînî) شهر سیلوان «میافارقین» شهری باستانی در در نزدیکی شهر دیاربکر (استان دیاربکر کردستان ترکیه). قَرَژداخی (Qerejdaxî) مناطق کوهستانی بین کوه آتشفشانی قرجه‌داغ «قَرَژداخ» (Qerejdax) در نزدیکی شهر دیاربکر (استان دیاربکر کردستان ترکیه) تا کوه آتشفشانی «سیپانی‌خَلاتی» (Sîpanê Xelatê) در نزدیکی شهر وان (استان وان کردستان ترکیه). آمَدی (Amedî) (لهجه معیار کردی کورمانجی در کردستان ترکیه) کلانشهر آمَد «دیاربکر» و حومه که پایتخت کردستان ترکیه است (استان دیاربکر کردستان ترکیه). بادینانی یا «بهدینانی» (Badînanî یا Badînî یا behdînanî یا behdînî) شهر دهوک و حومه (استان دهوک اقلیم کردستان عراق). منطقه حَکاری شامل (استان حَکاری، استان شرناخ و استان وان کردستان ترکیه) به همراه (استان دهوک اقلیم کردستان عراق) که به صورت تاریخی این استان‌ها «ولایت حَکاری» عثمانی را می‌ساختند. حَکاری یا «شَمذینانی» (Hekarî یا Şemzînanî) در ناحیهٔ کوهستانی شَمذینان (Şemzînan) در استان حَکاری کردستان ترکیه). سورچی (Surçî) شهرهای سُوران یا «دیانا» و شَقلاوه (استان اربیل اقلیم کردستان عراق). شهر عقره یا «آکری» و شَقلاوه (استان دهوک اقلیم کردستان عراق). شِنگالی یا «سَنجاری» (Şingalî یا Şingarî یا Senjarî) شهرهای شیخان و سَنجار یا «شِنگال» و حومه (استان نینوا اقلیم کردستان عراق). هَرکی (Herkî) دهستان مرگور، دهستان ترگور، باراندوز ارومیه و دشت‌بیل اشنویه (استان آذربایجان غربی). برخی مناطق (استان اربیل، استان دهوک و استان نینوا اقلیم کردستان عراق). برخی مناطق (استان حَکاری کردستان ترکیه). شِکاکی (Şikakî) شهرهای سلماس، خوی و ارومیه (استان آذربایجان غربی). شهر عفرین (استان حلب کردستان سوریه). شهرهای وان و میکسه (استان وان کردستان ترکیه). منطقه شمدینان (استان حَکاری کردستان ترکیه). عشایر «شاواک» (Şavak) ساکن در شهر پرتک «پیرتاگ» (Pêrtag) شهرستان چمشگزک «مَلکِشی» (Melkişî) (استان تونج‌ایلی «درسیم» کردستان ترکیه) و دیگر عشایر «شاواک» کوچ‌رو و ساکن شهرهای (استان ارزنجان، استان الازیغ کردستان ترکیه). بایزیدی جودیکانی کورمانجی روژاوا (Kurmanciya Rojava) دیرسِمی یا «دیرسِمکی» (Dêrsimî یا Dêrsimkî) شادِلی (Şaddilî) شینَمِلی (Sînemilî) کورمانجکی (Kurmanckî) رَشُویی یا «رَشوانی» (Reşoyî یا Reşwanî) شیخ‌بِزِنی یا «شیخ‌بِزِنکی» (Şêxbizinî یا Şêxbizinkî) اورفی یا «رِحایی» (Urfî یا Rihayî) شهرهای (استان شانلی‌اورفه یا «رحا» کردستان ترکیه). شهرهای (استان آدیامان کردستان ترکیه). عَفرینکی (Efrînkî) کورمانجی خراسان و دیلمان (Kurmanciya Xoresan û Deylaman) عمارلویی یا «آمَرانلویی» (Ameranlûyî) قُوچانی (Qoçanî) بجنوردی (Bocnûrdî) جان‌بَگی یا مُدانلویی (Canbegî یا Modanlûyî) عبدویی یا «آبدویی» (Abdûyî) کورمانجی آناتولی (Kurmanciya Anatolyayê)
کردی میانی (Kurdiya Navîn)	سُورانی (Soranî)	سُورانی مُوکریانی یا «مهابادی» (Mukrî یا Mukriyanî) شهرهای مهاباد، سردشت، اشنویه، پیرانشهر و بخش بزرگی از شهرهای میاندوآب و نقده (استان آذربایجان غربی). زیرلهجۀ سُورانی بُوکانی (Bokanî) ترکیبی فصیح از مُوکریانی و اردلانی. در شهر بُوکان و حومه (استان آذربایجان غربی). زیرلهجۀ سُورانی سقزی (Seqizî) زیر لهجه‌ای از مُوکریانی به همراه پاره‌ای از واژگان اردلانی. (کتاب زبان‌شناسی و دستور زبان کردی لهجه سقزی. گردآورنده مصطفی کاوه) شهر سقز (استان کردستان). سُورانی اربیلی یا «سُورانی» (Hewlêrî یا Soranî) کلانشهر اربیل و حومه (استان اربیل اقلیم کردستان عراق). سُورانی خُوشناوی (Xoşnawî) شهر شَقلاوه (استان اربیل اقلیم کردستان عراق). سُورانی گَرمیانی یا «سُورانی کرکوکی» (Germiyanî یا Kerkûkî) شهر کرکوک، خورماتو و حومه (استان کرکوک اقلیم کردستان عراق). سُورانی پِشدَری (Pişderî) شهرستان پیشدار یا «پـِشدَر» "قلعه‌دیزه یا «قلادزه»" (استان سلیمانیه اقلیم کردستان عراق) سُورانی بابانی یا «سُورانی سلیمانیه‌ای» (Babanî یا Silêmanî) شهر بانه و حومه (استان کردستان). شهر سلیمانیه و حومه (استان سلیمانیه اقلیم کردستان عراق). زیرلهجۀ سُورانی مریوانی (Merîwanî) لهجه‌ای مشابه سورانی رایج در سلیمانیه و حلبچه. شهر مریوان و حومه (استان کردستان). وارماوایی‌ «Warmawayî» در بخش وارماوا شهرستان حلبچه (استان حلبچه اقلیم کردستان عراق). جافی (Cafî) شهرهای جوانرود، ثلاث باباجانی و بخش‌هایی از شهرهای پاوه، سرپل ذهاب، قصر شیرین و کلانشهر کرمانشاه (استان کرمانشاه). شهرهای حلبچه، شهرزور، سید‌صادق، پنجوین و سیروان (استان حلبچه اقلیم کردستان عراق). شهرهای دربندیخان، کلار، کفری و بخشی از شهر سلیمانیه (استان سلیمانیه اقلیم کردستان عراق). سُورانی کرمانشاهی (Soraniya-Kirmaşanî) بخش‌هایی از شهر کرمانشاه (استان کرمانشاه) سُورانی خانقینی (Soraniya-Xaneqînî) بخش‌هایی از شهر خانقین (استان دیاله اقلیم کردستان عراق) اردلانی یا «سنندجی» (Erdelanî یا Sîneyî) شهرهای سنندج، کامیاران، دیواندره و دهگلان (استان کردستان). شهرستان روانسر دراستان کرمانشاه. بخش‌ بزرگی از شهرهای تکاب و شاهین‌دژ (استان آذربایجان غربی). گَروسی یا «بیجاری» (Gerrûsî) شهر بیجار و حومه (استان کردستان).
کردی جنوبی (Kurdiya Başûr)	کَلهری (Kelhurî)	کُولیایی (Kulyayî) سَنجابی (Sencabî) کَلهری (Kelhurî) فَیلی یا «ایلامی» (Feylî) لَکی (Lekî)
زازا-گُورانی (Zaza-Goranî)	زازاکی «دِمِلی یا کِرمانجکی» (Zazakî یا Dimilî یا kirmanckî)
	هَورامانی (Hewramanî)	هَورامی-لُهوُنی یا «پاوه‌ای» (Hewramî-Luhonî) شهرهای پاوه، نودشه، نوسود و دهستان دشه (استان کرمانشاه). هَورامی-تَختی (Hewramî-Textî) بخش هَورامان تَخت شهرستان سروآباد (استان کردستان). هَورامی-ژاوَرودی (Hewramî-Javerudî) دهستان ژاوَرود شهرستان کامیاران (استان کردستان). هَورامی-بیسارانی (Hewramî-Bêsaranî) دهستان بیساران شهرستان سروآباد (استان کردستان). هَورامی-شیخانی (Hewramî-Şayxanî) دهستان شیخان (پاوه) بخش نوسود شهرستان پاوه (استان کرمانشاه). هَورامی-حلبچه‌ای (Hewramî-Helebceyî) شهر حلبچه و چند دهستان (استان حلبچه اقلیم کردستان عراق). هَورامی-کَندوله‌ای (Hewramî-Kendûleyî) روستای کَندوله بخش دینور شهرستان صحنه (استان کرمانشاه).
	گُورانی (Goranî)	باجلانی (Bacalanî) بخش‌هایی از شهرهای گیلان غرب، سرپل زهاب و قصرشیرین (استان کرمانشاه). بخش‌هایی از شهر خانقین (استان دیاله اقلیم کردستان عراق). عشایر «باجلان» در بخش‌هایی از شهرستان موصل (استان نینوا اقلیم کردستان عراق). شَبَکی (Şebekî) (پیرو آیین یارسان یا اهل حق) در حومه شهر موصل (استان نینوا اقلیم کردستان عراق). کاکایی یا کاکی‌ای (Kakaî یا Kakêyî) (پیرو آیین یارسان یا اهل حق) در شهر داقوق و حومه کرکوک (استان کرکوک)، حومه خانقین (استان دیاله)، حومه اربیل (استان اربیل) و حومه حلبچه (استان حلبچه) (اقلیم کردستان عراق). در شهر کرند غرب و غرب کرمانشاه (استان کرمانشاه). در برخی از شهرهای (استان قزوین) و (استان مازندران)

در اینجا قرار دادن اردلانی در دسته گویش‌های سُورانی (اربیلی و مُکریانی) مورد تردید می‌باشد و باید به آن ایراد گرفت زیرا گویش اردلانی چه از لحاظ دستوری و لغوی با سُورانی (اربیلی و مُکریانی) متفاوت است گویش سُورانی (اربیلی و مُکریانی) به پهلوی اشکانی نزدیک است در حالی که گویش اردلانی به پارسی باستان و پهلوی ساسانی نزدیک است البته تأثیراتی را نیز از زبان پارتی اشکانی و اوستا گرفته‌است.

در گویش کَلهری در ابتدای بیشتر افعال حرفی وجود ندارد و افعال بدون پیشوند هستند اما در ابتدای فعل‌ها در گویش اردلانی «ئه» و در گویش کورمانجی و سُورانی (اربیلی و مُکریانی) «د» در ابتدای فعل وجود دارد مثال:کرمانشاهی:چم (می‌روم) اردلانی: ئه‌چم (می‌روم)، سُورانی مُکریانی: ده‌روم (می‌روم) و کرمانجی (ده چم) که اگر این موضوع را از لحاظ زبان‌شناسی بررسی کنیم لهجه اردلانی خیلی به پارسی باستان (هخامنشی) نزدیک تر است.

مثال‌های از فعل در پارسی هخامنشی و لهجه اردلانی:

ā-jamiyā (جا ماندن، نیامد)

ašiyava (اچی) می‌رود

adā(ادا) آفرینش، می‌دهد

agạrbiya (اگری) می‌گیرد

اشاره مستقیمی به چگونگی ساخت فعل در گویش‌های کردی می‌توان کرد. فقط به صورت تلویحی می‌توان برداشت کرد که از تک واژ مضارع ساز /da /در گویش کورمانجی (شمالی) و در سُورانی به علاوه ریشه می‌توان مضارع را ساخت در حالی که در لهجه اردلانی از تک واژ / a/ استفاده می‌شوند؛ که پیشوند فعل اردلانی همانند پارسی باستان (هخامنشی) است

در کَلهری لهجه‌ها و زیر لهجه‌هایی وجود دارد که تفاوت در آن‌ها تنها بر سر طرز تلفظ واژگانی است؛ که همین مورد هم اختلاف بر سر دسته‌بندی گویش و لهجه را به وجود می‌آورد در نتیجه لهجه‌هایی مانند کُلیایی در شهر سنقر و گَروسی در شهر بیجار تأثیراتی را از لهجه اردلانی گرفته‌اند. برای مثال؛ در منطقهٔ کُولیایی سنقر و گَروس بیجار نیز مانند لهجه اردلانی سنندج به اول افعال اَ «ئه» اضافه می‌شود مانند «خوه‌م xwem” = “ئه‌خوه‌م exwem” و به همین ترتیب؛ در لهجهٔ فَیلی یا ایلامی از گویش کَلهری، “د» به اول افعال اضافه می‌شود مانند: «بوو bû“= “دوو dû” و در لَکی “مه» مانند: “خوه‌مxwem” = “مه‌خوه‌مmaxwem” که هر دو یک معنی را می‌دهند. اما در هَورامی این اختلاف کمی پر رنگ‌تر می‌شود به گونه‌ای که اختلاف‌ها از سطح طرز تلفظ یا پسوند و پیشوند افعال به سطح اختلاف در واژه می‌رود که گاهی باعث سختی برقراری ارتباط بین دو لهجه و گونه در یک گویش می‌شود. اما همه آن‌ها خود را هَورام زبان و زبان خود را کوردی و گویش شان را هَورامی می‌دانند.

در برخی افعال در کردی جنوبی، مرکزی و شمالی درآمده است. تغییری که نشان استمرار در لکی به جای گذاشته را می‌توان ذیلاً مشاهده نمود.

لکی: موشم/گروسی (کردی جنوبی): او یشم/اردلانی: ئه یژم/سورانی: ده لم/کورمانجی: دبژم/به معنی «می‌گویم»

در مقابل گورانی (هورامی): «ماچوو / مه واچوو» /لکی: مه چم/گروسی: چم/سورانی: ده روم /اردلانی: اچم/

کورمانجی: دچم/به معنی «می‌روم» در مقابل گورانی (هورامی): «مه لوو

مقایسه لهجه اردلانی با سایر گویش‌های کردی

مقایسه زمان‌ها در گویش‌های مختلف کردی

Erkewazî	Ardalanî	Kelhurî	Soranî	Kurmancî	Hewramî	English
me hatim	men hatem	mi hatim	min hatim	ez hatim	-	I came
me xwem/xwerim	men aexwm	mi xwem/dixwem	min exwem/dexom	ez dixwim	min meweru	I eat
mi nan xwardim	men nanm xward	min nan xwardm	min nan xwardm	min nan xward	-	I ate the meal
mi nan xwem	men nan axwm	min nan dexwim	min nanê dixwim	ez nanê dixwim	-	I am eating the meal
me nan xwardisim	men nanm xward	mi nan xwardêam	min nan dexwardm	min nan dixward	-	I was eating the meal
me hatimow	men hatma	mi hatime	min hatûme	ez hatime	-	I have come
me hatüm	men hatem	mi hatüm	min hatibûm	ez hatibûm	-	I had come

مقایسه واژگان گویش اردلانی با سُورانی (اربیلی و مُکریانی) و کرمانجی

Erdelanî (اردلانی)	Soraniya Hewlêrî	Kurmancî
Xwa (خدا)	Xûday, Xwa	Xwedê
xawen (صاحب)	xawen	xwedî
naw, -name(نام)	naw, nêw	nav!
sol (شور)	sor	sor, xwey
baran,varan (باران)	baran, werişt	baran
bafir, wafir (برف)	befir	berf
auna	hend	hin, hind, qas
gûrg,gurw (گرگ)	gûrg	gûr
sag, sapla ,saw (سگ)	seg	kûçik
mêman (مهمان)	mêwan	mêvan
sav,sad /100(صد)	set/100	sed/100
rêga, re (راه)	rêge	rê, rih
solle,sarma (سرما)	serma	serma
pek,ters	bak	xem, tirs
pirt, pird (پل)	pird	pir
kaug,Avi (آبی)	şîn	şîn
sawz (سبز)	sewz, kesk	kesk
zûwan (زبان)	ziman	ziman
kalaşêr (خروس)	dîk	dîk
hamro (گلابی)	hermê	hermî
barz (بلند)	berz	bilind
zawa (داماد)	zawa	zava
wavî (عروس)	bûk	bûk

مقایسه فعل امری اردلانی با لهجه‌های کردی

bê bêrw||bê! were!||bew!||were!||bê!||borê!

Erdelanî	soranî	Kelhûrî	Kurmancî	Kirmanckî	Hewramî
biço ço	biço	biço	biçe	şo	bilû!
bika	bike	bike	bike	bike	kere!
bixwe	bixo	bixwe	bixo	bûre	bûre!
biwîna	bibîne	biwîn bîn	bibîne	bivîne	biwîne!
bêje	bile	bîj	bêje	vaje	waçe! baçe!
biwarv/biwa	bibare	biwar bar	bibare	bivare	biware!

مقایسه ضمیر و فعل لهجه‌های کردی

مهمترین ویژگی لهجه اردلانی شروع فعل‌ها با تک واژه /a/مانند پارسی هخامنشی است.

Erdelanî	Soranî	Kelhûrî	Kurmancî	Kirmanckî	Hewramî
men açem	min/emin deçim	min/mi çim/diçim	ez diçim	ez şina	emin/min lû/milû
to aexweyt	to/eto dexoy	tû/to/ti xwey/dixwey	tu dixwey	ti/tu wenî/wena	to/etu/tu werî/morî
aw/o aekat/akat	ew dekat	ew/o keyd/dikey	ew dike	o/a keno/kena	ad kero/mikero
êma azanîn	ême dezanîn	îme zanîm/dizanîm	em dizanin	ma zanê/zanîme	êma/ême zanim/mizanim
êwa aerêjnin/aerêşnin	êwe derêjnin	îwe/yûwe rişnin/dirişnin	hûn/hingo dirijnin	şima rişnenê	şima/şime rişîd/merişîd
awan aewînin	ewan debînin	ewan diwînin/dînin	ew dibînin	ê vînenê	ed wînên/moynên

در کورمانجی بر خلاف فارسی و اردلانی تفاوت دستوری میان حالات فاعلی، مفعولی و مذکر و مؤنث وجود دارد.

فارسی	اردلانی	کرمانجی
من	من (men)	فاعلی: ez / مفعولی min
تو	تۆ (to)	فاعلی: tu /مفعولی: te
او	ئه‌و (aw)	فاعلی: ew / مفعولی: wî (مذکر), wê (مؤنث)
ما	ئێمه(êma)	فاعلی: em / مفعولی: me
شما	ئێوه (êwa)	فاعلی: hûn / مفعولی: we
آن‌ها	ئه‌وان (awan)	فاعلی: ewan / مفعولی: wan

حروف اضافه در لهجه اردلانی

زبان کردی طبقه غنی‌ای از حروف اضافه و ترکیبات آن را شامل می‌شود که رفتار نحوی پیچیده‌ای دارند. دو عامل در ایجاد این وضعیت دخیل هستند: عامل اول ساخت تاریخی این دسته از واژگان می‌باشد و این گروه بواسطه عناصری که از دیگر طبقات واژه وام گرفته شده‌اند بر تعدادشان افزوده می‌شود که معمولاً با حروف اضافه اولیه ترکیب شده و حروف اضافه مرکب را می‌سازند. بعضی از این‌ها پس از طی فرایند دستوری شدگی تبدیل به حروف اضافه مستقلی می‌شوند. این حروف اضافه جدید هرگز آن ویژگی‌های ساختواژی-نحوی حروف اضافه اولیه را ندارند.

عامل دوم ظاهر شدن متمم است؛ بعضی حروف اضافه متمم خود را به صورت واژه بست دریافت می‌کنند، همچنین تناوب در صورت متمم باعث می‌شود تا حروف اضافه به صورت تک واژگونه‌هایی نمود یابند. سرانجام بسته به نوع حرف اضافه، متمم‌های واژه بستی لزوماً به حروف اضافه ملحق نشده و به صورت جداگانه ظاهر می‌شوند. برای بررسی این حروف اضافه گویش کردی اردلانی در این‌جا آن‌ها را به دو دسته تقسیم می‌کنیم: از یک سو بر اساس نوع متمم به وندی و غیر وندی تقسیم می‌شوند و از سوی دیگر به محلی و غیر محلی تقسیم می‌شوند. تجلی وندی متمم به عنوان موردی از وندی شدگی محسوب می‌شود و شیوه ای واژگانی در برخورد با نمود غیر محلی واژه بست‌ها چه در جایگاه موضوع و چه در دامنه خطی مفعول لحاظ شده‌است.

طبقات حروف اضافه در گویش اردلانی

اولین دسته‌بندی که می‌توان میان حروف اضافه در سُورانی (اربیلی و مُکریانی) و اردلانی قایل شد حروف اضافه اولیه و غیر اولیه هستند؛ یعنی ترکیب حروف اضافه اولیه و عنصری واژگانی یا دستوری شدگی دیگر عناصر واژگانی همچون عناصر بنیادی. حروف اضافه اولیه خود به دو دسته تقسیم می‌شوند: ساده و کامل (Mackenzie, 1961). حروف اضافه اولیه شامل مجموعه ای اولیه از حروف اضافه زبان کردی هستند که مستقیماً از زبان هند و اروپایی مشتق شده‌اند. جدول زیر این مجموعه را نشان می‌دهد:

حروف اضافه اولیه
فارسی		انگلیسی
ساده	کامل
ba	pӗ	To, with, at
bӗ	_	Without
bo	(bo)	For
-a	-ӗ	To
la	lӗ	Of, in
tâ	_	until
ya	tӗ	To, with, at
latak	latak	with

گونه ساده تکیه نمی‌گیرد در حالی که گونه کامل تکیه بر است. رابطه این دو گونه از نوع تکواژگونه می‌باشد که بر حسب نمود واژه بستیِ متمم تعیین می‌شوند. حروف اضافه ساده با یک عنصر نحوی ادغام می‌شوند (مانند گروه اسمی یا یک ضمیر مستقل) ولی هرگز با یک واژه بست ترکیب نمی‌شوند:

از سوی دیگر حروف اضافه مطلق متمم واژه بستی می‌گیرند دو حرف اضافه bӗ به معنای (بدونِ) و tâ به معنای (تا) همتای کامل ندارند. حروف اضافه bo و lagal یا latak به معنای (با) که همواره حروف اضافه ساده ای در نظر گرفته می‌شوند نمی‌توانند با متمم واژه بستی ترکیب شوند مگر آنکه از نظر واجی تغییر کنند. به همین دلیل در زمره حروف اضافه کامل قرار می‌گیرند. سرانجام –a به معنای (به) و شکل کامل آن یعنی –e که هر دو واژه بست هستند توزیع محدودی دارند و همواره پس از فعل می‌آیند. حروف اضافه اولیه محتوی معنایی محدودی دارند و عموماً متمم‌های زیر مجموعه فعلی را مشخص می‌کنند اما گاهی موقعیتهای زمانی و مکانی را نیز بیان می‌کنند. گویش اردلانی برای بیان محتوی دقیق تر معنایی یا از حروف اضافه مرکب استفاده می‌کند (ترکیب یک حرف اضافه ساده و عنصری اسمی یا قیدی) یا از حروف اضافه پیرا-وَندی (ترکیبی از حرف اضافه پیش آیند و پس آیند) استفاده می‌کند.

یکی از ویژگی‌های لهجه اردلانی استفاده از پسوند (گ) است که مخصوص ته لهجه سنندجی می‌باشد و قدمت این لهجه را می‌رساند که به زبان پهلوی ساسانی و حتی پارسی باستان می‌رسد که البته در مناطق غیر از شهر سنندج و در روستاها و شهرستان‌های تابعه (g) به (i) تبدیل می‌شود که در لهجه کرمانجی نیز به این شکل است.

• مثال:

زندگ (زنده) پهلوی ساسانی // لهجه اردلانی زندیگ (زنیگ) zindig // سُورانی (اربیلی و مُکریانی) (زندو)zindu، // لهجه کرمانجی (زندی) zindi

تشنگ (تشنه) در پهلوی ساسانی // لهجه اردلانی ting تینگ // سُورانی (اربیلی و مُکریانی) tinu تینو // لهجه کرمانجی تشتی Tîştî

خواردگ (خورده) در پهلوی ساسانی // لهجه اردلانی خواردگه xwardiga // سُوران (اربیلی و مُکریانی و) خواردوه xwardua // لهجه کرمانجی Xwariye

لهجه اردلانی (ته لهجه سنندجی) تنها گویش کردی است پسوند صفت (گ)،ig باستانی را در زبان پهلوی ساسانی و اشکانی حفظ کرده‌است.

Erdelanî	Soranî	Kelhûrî	Kurmancî	Kirmanckî	Farsî	Mazenderanî	Pehlevî
kûştig	kûştû	kûştî	kûştî	kîşte	koştê	kûşti	kûşteg
nusyag	nusraw	nusyaw	nivîskî, nivîsandî	nuşte	nêvêştê şodê	benivîşti bebû	nîbîşteg
birdig	birdû	birdî	birî	berde	bordê	bûrdi	bûrteg
mirdig	mirdû	mirdî	mirî	merde	mordê	mûrdi	mûrteg
kiryag	kiraw	kiryaw	hatîye kirin	kerde, ameya kerdene	kerdê şodê	hakordi bebû	kerteg
zînig	zîndû	zîne	zindî	ganî, cande	zêndê	zênde	zîndeg
gizig	gezû	gizî	gezî, gezû	gezi	jaro	geze	-
tînig	tînû	tînî	tînî	têşan	têşnê	teşne	tîşneg
kolani xwarig	kolanî xwarû	kolani xwar	kolana xwar/jêr	mehleya ware/cêre	mehellêyê payîn	bên mehelli	-
kolani jûrig	kolanî jûrû	kolani jûr	kolana jor	mehleya core	mehellêyê bala	cûwer mehelli	-

با بررسی دستوری زبان‌شناسی پهلوی ساسانی و اشکانی آنچه می‌توان دید این است که لهجه اردلانی در دسته پهلوی ساسانی قرار می‌گیرد در حالی که سُورانی (اربیلی و مُکریانی) در دسته پهلوی اشکانی قرار می‌گیرد (دستور زبان پهلوی اشکانی حسن رضایی‌باغ‌بیدی).

طریقه جمع عدد با اسم در جمله، در سُورانی (اربیلی و مُکریانی) به پهلوی اشکانی بر می‌گردد چون با آمدن عدد در جمله اسم هم جمع می‌شود.

من دو لباس خریدم.

• سُورانی (اربیلی و مُکریانی): من دو جلان ی کریم. Min du jelan i kerim
• لهجه اردلانی: من دو کراسم سند. Men du kerasem sand

ارگاتیو در لهجه اردلانی

'دارمستتر و بنونیست نخستین کسانی هستند که به وجود ارگاتیو در بعضی زبان‌های ایرانی پی برده‌اند.'

وجود وجه وصفی فعل متعدی در عبارت‌هایی با فاعل (درحالت غیرفاعلی) و مفعول (در حالت فاعلی) در فارسی باستان، تأییدی برحضور ساخت ارگاتیو (فرم مجهول) در نقش مسند در این زبان است. گایگر در سال ۱۸۹۳ به بررسی ساخت گذشتهٔ مجهول در زبان‌های ایرانی پرداخت و استفادهٔ گستردهٔ ساخت مجهول را در پارسی باستان خاطرنشان کرد. مانند: "ima tya mana kartam" به‌معنای "آن‌چه که کردهٔ من است". او همچنین به وجود این ساخت در پهلوی ساسانی اشاره کرد. متخصصان معتقدند که این ساخت بعدها، اگرچه فرم مجهول اسم حفظ شده، ولی در معنای معلوم به‌کار رفته‌است. پس ارگاتیو یعنی (اسم فاعل در فرم غیر فاعلی از فعل متعدی)

گایگر کاربرد گستردهٔ این ساخت را در سانسکریت نشان داد و آن را جزو ویژگی‌های زبان‌های هندی نو (هندی، سندی، کشمیری،...) دانست. بیشتر زبان‌های ایرانی، ازجمله پشتو، بلوچی، کردی مرکزی (اردلانی) کردی شمالی (کرمانجی)، تالشی، یغنابی، و زبان‌های دیگر، ساخت ارگتیو را حفظ کرده‌اند. میلر، برتلس، پیریکو، پسیکوفو کلیموف نیز در کارهای خود مسائلی را در زمینهٔ ساخت ارگتیو مطرح کرده‌اند.

ویژگی‌های توصیفی ساخت کُنایی در زبان‌های ایرانی

در این بخش به ارائه ویژگی‌های توصیفی الگوی ارگاتیو آن‌گونه که در زبان‌های ایرانی متجلی است پرداخته می‌شود. از آنجا که، فارغ از پاره‌ای از ناهمگنی‌های نشان‌دار دستوری، الگوی کُنایی در زبان‌های ایرانی خود را در دو صورت نشان می‌دهد لذا هر صورت از الگوی کُنایی در یک زیربخش جداگانه معرفی می‌شود.

۱. مطابقه فعل با مفعول: حضور وند

در دسته‌ای از زبان‌های ایرانی، الگوی کُنایی در زمان گذشته به‌وسیله حالت نمایی کُنایی بر روی فاعل متعدی و حالت فاعلی بر روی مفعول نمایان می‌شود. در این الگو فعل به‌صورت کامل (در مشخصه‌های شخص، شمار و جنس) با مفعول مطابقه می‌کند. نمونه‌های زیر این الگو را در بند متعدی گذشته به ترتیب در کردی شمالی (کُرمانجی)، تاتی کرینی و بلوچی نشان می‌دهند:

کردی شمالی (کُرمانجی)
۴) a. mən	tu	dit-iح
I.OBL	you.NOM	saw-1.SG
"من تو را دیدم."
تاتی کرینی
b. amædə	mal-ə	bəbard-in(d)
Ahmad.OB	cattle-PL.NOM	took-3.PL
"احمد دامها را برد."
بلوچی
c. ĵinik-a	bæčik	ĵæt-a
girl-OBL	boys.NOM	saw-3.PL
"دختر بچه‌ها را دید."

در این دسته، کردی شمالی (کُرمانجی)، بلوچی، تاتی لردی، تاتی کرینی و تا حدودی تاتی کجلی قرار دارند. همانگونه که از نمونه‌های (4a-c) پیداست، حالت کُنایی بر روی فاعل متعدی به‌صورت حالت نمای کُنایی (غیرفاعلی) ظاهر می‌شود. مفعول در حالت فاعلی (مستقیم/ بی‌نشان) است. فعل متعدی در مطابقه کامل با مفعول قرار دارد. آنچه از آن تحت عنوان الگوی کُنایی یاد می‌شود، این واقعیت توصیفی است که در بندهای گذشته لازم و متعدی، فاعل لازم و مفعول بند متعدی نسبت به حالت نمایی یا مطابقه رفتار یکسانی دارند. نمونه‌ها زیر رفتار فاعل بند لازم را به ترتیب در زبان‌های کردی شمالی (کُرمانجی)، تاتی کرینی و بلوچی نشان می‌دهند:

کردی شمالی (کُرمانجی)
۵). a. tu	bæ pəlikan	čuy-i
went-2.SG	you.NOM to stairs	went-2.SG
"تو از پله‌ها بالا رفتی."
تاتی کرینی
bamæy-ənd	b. gavə
came-3.PL	cows.NOM
"گاوها آمدند."
بلوچی
	šut-e	c. m
	we.NOM	went-3.PL
"ما رفتیم."

مثال‌های بالا نشان می‌دهند که فاعل بند لازم همانند مفعول بند متعدی دارای حالت فاعلی (بی نشان/ مستقیم) است و همچنین توانایی انگیزش مطابقه را به‌صورت کامل بر روی فعل لازم دارد. الگوی کُنایی در این دسته از زبان‌ها بخش اول تعمیم (۳) را بدین مضمون نمایان می‌سازد که در صورت حضور وند مطابقه (شناسه) فعل با مفعول، فاعل کُنایی نمی‌تواند به‌وسیله واژه‌بست مضاعف‌سازی شود بلکه حالت کُنایی به‌وسیله حالت نمای کُنایی بر روی فاعل متجلی است. در زیربخش بعد به توصیف بخش دوم تعمیم (۳) پرداخته می‌شود.

۲. عدم مطابقه فعل با مفعول: حضور واژه‌بست

نظام کُنایی در دسته‌ای دیگر از زبان‌های ایرانی همچون دشتی، لارستانی، کردی میانی (اردلانی)، تاتی دروی، تاتی کهلی و تاتی گیلوانی صورتی متفاوت دارد. بخش دوم تعمیم (۳) ناظر بر این الگو است. نمونه‌های زیر بند متعدی گذشته را، به ترتیب، در دشتی، کردی میانی (اردلانی) و لارستانی نشان می‌دهد:

دشتی
۶). a. Mæryæm	ketaba=š	xer-Ø
Maryam	books=CL.3.SG.OBL	bough-3.SG
"مریم کتابها را خرید."
کردی میانی (اردلانی)
b. kurækɑn	to=yan	di-Ø
children	you=CL.3.PL.OBL	saw-3.SG
"بچه‌ها تو را دیدند."
لارستانی
em	to oš=bord
he	you CL.2.SG.OBL=took.3.SG
"او تو را برد."

در این الگو، فاعل بند متعدی در حالت بی‌نشان قرار دارد و هیچگونه تمایز ساختواژی را نشان نمی‌دهد. این فاعل به‌صورت اجباری با یک واژه‌بست غیرفاعلی مضاعف‌سازی می‌شود که در غالب موارد مفعول را به عنوان میزبان ساختواژی خود انتخاب می‌کند (در خصوص توزیع و میزبان گزینی واژه‌بست‌ها در ساخت کُنایی ر. ک. به کریمی، ۲۰۱۰). مفعول در این الگو در حالت فاعلی (بی‌نشان) قرار دارد اما چنانچه از مثال‌ها پیداست با فعل وارد مطابقه نمی‌شود. به بیانی دیگر، آنجا که فاعل متعدی به‌وسیله واژه‌بست غیرفاعلی مضاعف سازی می‌شود، فعل با مفعول مطابقه نمی‌کند بلکه همیشه دارای شناسه پیش‌فرض (سوم شخص مفرد) است. البته باید خاطرنشان کرد که این صورت دستوری هنوز ویژگی‌های ساخت کُنایی را دارد بدین مضمون که مفعول بند متعدی و فاعل بند لازم دارای رفتار مشابه هستند و این شباهت رفتاری در حالت فاعلی (بی‌نشان) بر روی این دو گروه اسمی هویداست. در طرفی دیگر، فاعل بند متعدی با مظاعف شدن توسط واژه بست غیرفاعلی خود را از آن دو متمایز می‌کند.

حال این پرسش وجود دارد که اصولاً چرا تنوع مشاهده شده در بازنمایی الگوی کُنایی در زبان‌های ایرانی (تعمیم۳) وجود دارد. اگر به قرابت جغرافیایی این زبان‌ها نگریسته شود این نکته محرز می‌گردد که تنوع در الگوی کُنایی از نوع خُرد است و لذا پارامترهایی که این تنوعات را موجب می‌شوند، باید در ساز وکارهای صوری این زبان‌ها نهفته باشند. در بخش۳ ساز وکارهای مرتبط در برنامه کمینه‌گرا معرفی و در بخش۴ تحلیل داده‌ها و نهایتاً تبیین تعمیم (۳) ارائه می‌شود.

نتیجه‌گیری

در این مورد، به بررسی نظری دو الگوی غالب کُنایی در زبان‌های ایرانی پرداخته شد. در الگوی اول، فاعل بند متعدی دارای حالت نمایی کُنایی/ غیرفاعلی است و فعل متعدی در مطابقه کامل با مفعول است (که توسط وند/ شناسه بر روی فعل تجلی می‌یابد). در الگوی دوم، فاعل بند متعدی توسط یک واژه بست غیرفاعلی مضاعف‌سازی می‌شود و فعل با مفعول مطابقه ندارد. این دو الگو را می‌توان به‌صورت تعمیمی توصیفی این‌گونه بیان کرد که در ساخت‌های کُنایی، واژه بست (مضاعف‌ساز) و وند (مطابقه فعلی) در توزیع تکمیلی هستند. با بدست دادن تحلیلی کمینه‌گرا از ساخت کُنایی در زبان‌های ایرانی، استدلال شد که مطابقه فعل با مفعول در الگوی اول نتیجه تطابق نحوی هسته زمان و مفعول است در حالی‌که نبود مطابقه فعلی در الگوی دوم به این سبب است که واژه بست مضاعف‌ساز به‌صورت تداخل ناقص مانع ایجاد تطابق نحوی بین هسته زمان و مفعول می‌گردد. در تحلیل تنوع ساختاری الگوی کُنایی در زبان‌های عمده ایرانی را می‌توان نشانه‌ای از کفایت تبیینی ساز وکارهای مفروض در برنامه کمینه‌گرا قلمداد کرد.

ازجمله مواردی که لهجه اردلانی را با سُورانی (اربیلی و مُکریانی) در یک گروه قرارنخواهد داد و باید با تردید به آن نگاه کرد ارگاتیو بودن لهجه اردلانی سنندج و غیر ارگاتیو بودن سُورانی (اربیلی و مُکریانی) در محور مهاباد تا اربیل است.

مثال من نان خوردم///

لهجه مُوکریانی: من نانی خواردم. men nani xwardm/

لهجه اردلانی: من نانم خوارد. men nanm xward

در این زمینه هم لهجه اردلانی و کرمانجی مانند پهلوی ساسانی ارگاتیو می‌باشد.

کورمانجی	سُورانی	اردلانی	فارسی
Min tu dîtî	Min to dîtim	men tom dî	Man to (ra) dîdam

صرف فعل nûsî در زمان گذشته (ارگاتیو) در لهجه اردلانی

(past stem of the verb is "nûsî". (from

Verb	Meaning
نامکه‌م نووسی nâmka-m nûsi	I wrote a letter.
نامکه‌ت نووسی nâmka-t nûsi	You (sg.) wrote a letter.
نامکهٔ نووسی nâmka-y nûsi	She/He/It wrote a letter.
نامکه‌مان نووسی nâmka-mân nûsi	We wrote a letter.
نامکه‌تان نووسی nâmka-tân nûsi	You (pl.) wrote a letter.
نامکه‌یان نووسی nâmka-yân nûsi	They wrote a letter.

یکی دیگر از نشانه‌های اصالت و خالص بودن گویش اردلانی این است که طرز کاربرد شناسه‌ها به‌طور دقیق منطبق با نوع کاربرد شناسه‌ها در پارسی باستان می‌باشد که گاهی شناسه قبل از فعل بکار می‌برند که برای نمونه متن زیر از پارسی باستان می‌باشد.

paruvā xšāyaθiyā yata āha avaišām avā naiy astiy kartam

paruvā قبل از، اردلانی بر له وا، بلوا،barlava,balava

xšāya+θiyā شاه، اردلانی شا sha

yata تا، اردلانی تا، ta

āha، که، اردلانی که، ka

avaišām، آنها، اردلانی اوانیش، avanish

avā آن، اردلانی اوا، ava

naiy astiy kartam نکرده‌اند، اردلانی، نی شیان کرد

در متن فوق «kartam معادل kardan» و «astiy معادل واژه ašiy» می‌باشد که می‌شود «ašiyan kerd»

ام دی: am di دیدم // ات دی: at di دیدی // او دی: av di دید

امان دی: a man di دیدیم // اتان دی: a tan di دیدید // آشیان دی: a šyan di دیدند

نشانه جمع در لهجه اردلانی نشانه جمع در لهجه اردلانی «کان» می‌باشد که به واژه‌های مفرد اضافه می‌شود اما در سُورانی (اربیلی و مُکریانی) مانند زبان فارسی از (ان) استفاده می‌کنند در پهلوی ساسانی از نشانه (گان) و در پهلوی اشکانی از نشانه (ان) برای جمع استفاده می‌شد

• مثال:

در اردلانی مناله کان (بچه‌ها)

در سُورانی (اربیلی و مُکریانی) مندالان

ضمیرهای پسوندی برای حالت مفرد:

در گویش اردلانی از پسوند/aka/ که پسوند اسم در زبان‌های ایرانی باستان است استفاده می‌شود

فارسی	سُورانی و کَلهری				اردلانی
	قطعی	پس‌آوا	نامعین	معین	نامعین	معین
am-	em-	m-	ekem-	ekêm-	akam-	akam-
at-	et-	t-	eket-	ekêt-	akat-	akat-
ash-	î-	y-	ekî-	ekêy-	akaîş-	akay-
man-	man-	man-	ekeman-	ekêman-	akaman-	akaman-
tan-	tan-	tan-	eketan-	ekêtan-	akatan-	akatan-
shan-	yan-	yan-	ekeyan-	ekêyan-	akaişyan-	akayan-

نمونه‌هایی برای حالت مفرد ("Kur" در کردی یعنی پسر):

فارسی	سُورانی و کَلهری			اردلانی
	قطعی	نامعین	معین	نامعین	معین
Pesaram	Kurem	Kurekem	Kurrekêm	Kurakam	Kurakam
Pesarat	Kuret	Kureket	Kurekêt	Kurakat	Kurakat
Pesarash	Kurî	Kurekî	Kurekêy	Kurakaîş	Kurakay
Pesarman	Kurman	Kurekman	Kurekêman	Kurakaman	Kurakaman
Pesartan	Kurtan	Kurektan	Kurekêtan	Kurakatan	Kurakatan
Pesarshan pl.	Kuryan	Kurekyan	Kurekêyan	Kurakaişyan	Kurakayan

نمونه‌هایی برای حالت جمع:

فارسی	سُورانی و کَلهری			اردلانی
	قطعی	نامعین	معین	نامعین	معین
Pesaranam	Kuranem	Kurekanem	Kurekanêm	Kurakanem	Kurakanêm
Pesaranat	Kuranet	Kurekanet	Kurekanêt	Kurakanet	Kurakanêt
Pesaranash	Kuranî	Kurekanî	Kurekanêy	Kurakanîş	Kurakanêy
Pesaranman	Kuranman	Kurekanman	Kurekanêman	Kurakanman	Kurakanêman
Pesarantan	Kurantan	Kurekantan	Kurekanêtan	Kurakantan	Kurakanêtan
Pesaranshan pl.	Kuranyan	Kurekanyan	Kurekanêyan	Kurakanişyan	Kurakanêyan

برخی ویژگی‌های گویش اردلانی سنندجی

همگرایی دو مؤلفه زبانی ایلات و عشایر کرد و گویش مردم هَورامی ساکن در شهر و همچنین زبان ادبی و شعری گُورانی معمول در بین فرهیختگان زمان و ادبیات مکتوب عامه مانند شاهنامه‌های کردی، خورشید و خاور، اسکندر نامه و … که همگی به گُورانی سروده شده بودند. در شکل‌گیری شیوه مکالمه اردلانی سنندجی تأثیرگذار بوده‌اند. اما همچنانکه گفته شد در محدوده جغرافیایی نفوذ گویش عمومی سنندجی و فرایندهای واجی لهجهٔ اردلانی در چارچوب نظریهٔ بهینگی تفاوت‌هایی در لحن بیان واژه‌ها دیده می‌شود. به‌طور مثال در بسیاری از روستاهای سنندج و شهرستان‌های استان کردستان "د"و "گ" دارای تلفظ خاصی است و تا بحال هم نشانه ای الفبایی برای بیان اینگونه تلفظ د و گ ایجاد نشده‌است. مولوی شاعر که خود از طایفه جاف بوده‌است این ویژگی ادای د و گ را در اشعارش لحاظ نموده‌است و لذا در تلفظ صحیح اشعار مولوی باید به این نکته توجه داشت. قرابت جغرافیایی لهجه اردلانی با گویشوران جنوبی کردی کَلهری و لَکی سبب تأثیر این دو لهجه نیز به ویژه در نواحی مجاور خود بوده‌است و آن بیشتر در اضافه شدن کسره "ی" در تلفظ برخی واژگان است مانند دویر بجای دور، لویل بجای لول، قویل بجای قول (عمیق) یا "یل" علامت جمع بجای" گل " مانند "کوره یل " بجای "کورگه ل". بنابراین ریشه شیوه فعلی سنندجی را باید در همگرایی کلامی اقوام و طایفه‌هایی با اصالت هَورامی، ژاورودی، جافی و سایر ایلات موسوم به کرد و نیز کَلهری و لَکی جستجو نمود؛ و حتی ردپایی از اثر کردی شمالی بادینانی نیز وجود دارد؛ که البته این فقط یک نظر شهودی است و این ارتباط ممکن است ریشه در ساختارهای قدیمی تر خود زبان داشته باشد. در این لهجه واژگان متعددی وجود دارد که در سایر لهجه‌های کردی میانی مصطلح نیست. مانند تاسه (تامه زرو، یاد کسی یا چیزی)، مامر (مریشک - مرغ)، هه نگور (تری – انگور)، هاله (غوره)، کتک (گربه-پشیله)، کیف (کوه-کیو)، که نیشک (دختر- کچ)، گه ره ک بوون (ویستن- خواستن)، چه په ل (کثیف-پیس)، له ته ک (له گه ل – با)، رمیان –روخیان (روخان- خراب شدن)، کوچک (سنگ – به رد) و … همچنین افعال در شیوه ته لهجه سنندجی به گه ختم می‌شوند مانند کردگه بجای کردوه یا کردیه، چوگه بجای چووه، رژیاگه بجای رژاوه یا رژایه

همچنین حرف د در وسط واژه در لهجه منطقه اردلان اگر قبل از صدای (ی) یا کسره قرار گرفته باشد یا پس از (د) مصوت قرار گرفته باشد میل به حذف شدن دارد. مانند دیه بجای دیده، گِا با تأکید بر مصوت آخر بجای گدا و مانند (میدان) حرف پس از (د) مصوت است (د) خوانده نمی‌شود و واژه (میان) تلفظ می‌شود. از مهم‌ترین شاخص‌ها خواندن حروف (ت، پ، ک) پس از یک مصوت به ترتیب در زبان پارسیگ ساسانی (د، ب، گ) و در پارتی اشکانی (د، ب، گ) است. در مقابل، (د، ب، گ) پس از مصوت، در زبان پارسیگ ساسانی (ی، و، ی) و در پارتی (ذ δ، ب β، غ γ) خوانده می‌شده‌است.

همچنین در لهجه اردلانی این تمایل وجود دارد که (ن و گ) در واژه ترکیبی تلفظ شود مانند تلفظ (ن و گ) در هنگوین و رنگین و آهنگ که مانند صدای /ŋ/ در زبان آلمانی که در فارسی معادلی به صورت یک حرف برای آن وجود ندارد. این صدا را از تلفظ دو حرف «ن» و «گ» پشت سر هم می‌سازند (مثل دو حرف انتهایی واژه «نهنگ» یا “آهنگ”). صدای /ŋ/ در زبان آلمانی معمولاً به صورت ترکیب حروف “NG” نوشته می‌شود. lang /laŋ که این ویژگی در لهجه اردلانی مانند زبان ژرمنی و اوستا است.

خوشه‌های غیر چاکنایی (حذف پذیر) در لهجه اردلانی شامل[zd]-[mb]-[st]-[nd]-[sd] می‌باشد.

خوشه [st] هست، هس/ماست/ماس

خوشه[zd] دزد، دز نزدیک، نزیک

خوشه[mb]بمبbomb، بمbom

خوشه[nd]دندانdandan ددانdadan

خوشه[sd] در این خوشه پس از حذف (د) به (و) تبدیل می‌شود. صد(sad) به سو(sav)، مراد(murad) به مراو(murav)

تلفظ د در قه د که نزدیک به قه در سنندج و در اطراف سنندج قه (د) تلفظ د داخل پرانتز خاص حوزه زبانی سنندج است. مانند اصطلاح " قه د قه د دائه رزیام ." برای بیان خجالت کشیدن و پشیمانی از کاری ناپسند.

همچنین در لهجه اردلانی تمایلی به حذف د در آخر اسماء وجود دارد. مانند یه ز (یز) بجای یه زد (یزد) در مثل " یه ز دوره گه ز نزیک " همچنین تبدیل ب به و بسیار وجود دارد. مانند " ئه یان بات" که به " ئه یان وات" تبدیل شده‌است.

در لهجه اردلانی همخوان‌های تیغه ای [d],[t]در پایان یا وسط واژه در دو خوشه همخوانی به عنوان عضو دوم خوشه حذف می‌شود این ویژگی در سُورانی وجود ندارد.

(حذف[d,t]از خوشه های[st],[zd])

یزد، یز // دزد، دز//دست، دس//نزدیک،نزیک

راست، راس// مست، مس//دوست، دوس

حذف[n] یا [d]از خوشه[nd] در لهجه اردلانی به دو شکل است.

۱-در لهجه اردلانی در دو خوشه [nd] هم خوانی به عنوان عضو اول خوشه هستند حذف می‌شوند که این ویژگی با قدمت بیشتر در زبان پارسی هخامنشی بوده‌است. مانند بدک (بنده).

خوشه[nd] دندانdandan / ددانdadan

۲-در لهجه اردلانی هرگاه(d) پس از(n)واحدواجی(n)مشخصه خیشومی خود را را به(d)گسترش می‌دهد و همین امر سبب می‌شود(d)به‌طور کامل با (n)همگون شوددر حالی که این ویژگی در سُورانی وجود ندارد.

dande دنده dani /danig

Zindeg زنده zinig/zine

Mande مانده mani /manig

در لهجه اردلانی در صورتی که بعد از صدای (و) حرف صامت (خ یا غ) قرار گرفته باشد (خ یا غ) حذف می‌شود که این ویژگی در پارسی هخامنشی بوده‌است. مانند تخم (توم)، دروغ (درو).

سوختنsoxtan، سوتنsotan/ تخمtoxm، توم Tom

روغنroxan، رون Ron/دروغdrox، دروdro

همچنین استفاده از پسوند گل (gal) و (yan) و در مواردیan) استفاده می‌شود در جمع بستن اسماء که البته گل (gal) مخصوص جمع بستن در سنندج کامل تلفظ می‌گردد اما در اغلب روستاها گ آن به روش معمول منطقه و گنگ تلفظ می‌گردد در لهجه کرمانشاهی شامل کَلهری و لَکی و لری بختیاری این gal (گل) به‌صورت (یل) yel یا el تلفظ می‌گردد. این از مشابهت‌های بارز لحن سنندجی و کرمانشاهی و لری بختیاری است و در اردلانی علاوه بر gal، از نشانه (کان) kan برای جمع استفاده می‌شود که تنها در این لهجه وجود دارد و مربوط به زبان پارسیگ ساسانی می‌باشد که به صورت (gan) استفاده می‌شود. همچنین در گویش اردلانی از پسوند (یان) yan هم برای جمع اسامی مکان و غیره استفاده می‌شود اما در سایر گویش‌های کردی میانی یا سُورانی ادات جمع (ان) که مربوط به زبان پهلوی اشکانی است و به‌طور کلی بیشتر اسامی و واژگان مصطلحی که در لهجه اردلانی سنندجی وجود دارند اما در سایر گویش‌های متعلق به خوشه میانی وجود ندارد دارای ریشه گُورانی اعم از هَورامی و گُورانی ادبی یا خوشه لهجه کردی کرمانشاهی (کَلهری، لَکی ،فَیلی) است.

در لهجه اردلانی هم خوانهای انسدادی دو لبی (b) بین دو واکه یا در پایان واژه در صورتی که واکه (مصوت) قبلی پیشین باشد به هم خوان سایشی لب و دندانی (v) تبدیل می‌شود این فرایند در زبان لری و زبان‌های مرکزی ایران دیده می‌شود در حالی که این ویژگی در سُورانی وجود ندارد.

Nabat نبات/ navat نوات

Tabar تبر /tavar تور

Taberiz تبریز/ taveriz توریز

Taban تابان/ tavan تاوان

Shaban شبان (چوپان)/ shuvan شوان

Sabad سبد/ savat سوت

beaban بیابان /beavan بیاوان

هم خوانهای انسدادی دو لبی (b) هرگاه در بافت پایان واژه یا پایان هجا بعد از واکه (مصوت) هسته یا بین دو واکه (مصوت) قرار بگیرد و این ویژگی در سُورانی وجود ندارد.

Xarib غریب xariv

Ab آب av

Xrab خراب xrav

در لهجه اردلانی هم خوانهای گرفته واک دار که به (d، د) و (ž، ژ) و (ت،t) ختم می‌شود و واکه (مصوت) قبل از آنها واکه کشیده‌است هم خوان پایانی آنها حذف می‌شود.

امروژ، امرو / توت، تو

بود، بو / سود، سو

قلب در خوشه دو هم خوانی یا توالی دو هم خوان که هم خوان دوم یک هم خوان روان است.

قفل ghofl قلف gholf

قلب در خوشه دو همخوانی که هم خوان اول غیر تیغه ای و هم خوان دوم تیغه ای باشد.

عکس aks /عسک ask

همچنین در لهجه سُورانی و مُوکریانی بر خلاف گویش اردلانی حروف برخی واژه‌ها از (ف) به (و) تغییر می‌کند.

اردلانی هفت haft / سُورانی (مُکریانی) حوت / فارسی هفت

اردلانی جفت jeft / سُورانی (مُکریانی) جوت / فارسی جفت

اردلانی کفت kaft / سُورانی (مُکریانی) کوت / فارسی افتاد

اردلانی خفت xaft / سُورانی (مُکریانی) خوت / فارسی خوابید

اردلانی نفت naft / سُورانی (مُکریانی) نوت / فارسی نفت

در لهجه اردلانی بر خلاف سُورانی (مُکریانی) در برخی واژه‌ها از حرف (م) به جای (و) استفاده می‌شود یا برعکس در بعضی از واژگان به جای (و) از صامت (م) استفاده می‌شود.

زمستان زمسان «اردلانی» / زوستان سُورانی (مُکریانی)

زبان / زووان «اردلانی» / زمان سُورانی (مُکریانی)

رودخانه / چم «اردلانی» / چوم سُورانی (مُکریانی)

مهمان / میمان «اردلانی» / میوان سُورانی

تفاوت آشکاری نیز بین گویش اردلانی سنندج و روستاهای اطراف سنندج قدیم ودر واقع اطراف قلعه حسن‌آباد (حسن‌آباد، کانیمشکان، دروه نه، مربزان ...) با سایر مناطق شهرستان سنندج وجود دارد. این تفاوت در گفتار را قبلاً به شوخی تفاوت بین شه‌که‌ره سنه یی و زڕه‌سنه یی می‌گفتند. در گویش سنندجی و چند روستای ذکر شده اطراف آن لهجه ای حاکم است که توان نوشتاری آن بیشتر یا اصطلاحاً لفظ قلم است و نوعی تشخص شهری در آن دیده می‌شود. این شیوه محاوره درته لهجه سنندجی امروز به دلیل تأثیر مهاجرت‌ها کم رنگتر شده‌است. تفاوت آشکار آن در تلفظ گ آخر افعال است؛ که در کردی سورانی و مکریانی و هورامی wa (وه) ودر گویش روستاها و شهرهای دیواندره، کامیاران،دهگلان، روانسر،روستاهای مریوان و بیجار،سقز ( تیلکو)از پسوند ya (یه) استفاده می شود مانند خواردگه بجای ، خواردیه ، رژیاگه بجای ، رژیایه همچنین تفاوت‌های آشکار دیگر آن در تلفظ نکردن گ در گل مخصوص جمع اسماء است. همچنین در روستاهای سنندج بجای ب در بسیار موارد و تلفظ می‌شود مانند ئه م به ر که ئه م وه ر تلفظ می‌گردد. در روستاهای سنندج گ آخر افعال کامل تلفظ نشده و تلفظ آن به وه نزدیک می‌گردد مانند رژیاًگ"ه که گ تلفظی بین د و گ دارد. اخیرا در ضبط ضرب المثل‌ها و اصطلاحات گویش سنندجی اشتباهاتی مشاهده می‌شود. مثلا واژه ناگیرگی غلط بوده و در سنندج ناگیریی تلفظ می‌گردد. یا مثلا گاوه سن (گاوآهن) در سنندج هم هیچوقت گاوه سنگ تلفظ نمی‌گردد. مثلا ضبط مثل "به ده سی دو هه نی هه ل ناگیرگی" غلط است و ناگیریی درست است یا در جای دیگری نوشته‌اند "درگای شار ئه وسگی …" که ئا وسیی درست است و ئه وه سگی مجعول است. تفاوت‌های دیگری نیز وجود دارد در شهر سنندج مثلاً بجای ئیره (اینجا) ئه گره گفته می‌شد که امروزه کمتر شنیده می‌شود؛ بنابراین گفته شد که لحن ایلات و عشایر موسوم به کرد و به ویژه جاف‌ها با لهجه اردلانی علیرغم سنخیت ساختاری دارای تفاوت‌هایی است. این تفاوت‌ها در تلفظ گ و د در وسط واژه‌ها و گ در آخر افعال است که در لحن غیر شهری به‌صورت صدایی گنگ برآمده از کام است.

بنظر می‌رسد که شیوه گفتاری لهجه‌ها در دورانی طولانی دارای معیاری نوشتاری بوده که در حد فاصل لهجه‌های کَلهری، لَکی، هَورامی و جافی و اردلانی قرار داشته‌است؛ و مردم موسوم به گُوران با آن لهجه معیار صحبت نمی‌کرده‌اند بلکه همانند امروز دارای گویش‌های متعدد بوده‌اند. اما گُورانی معیار زبان نیایش، شعر و آواز گروه‌های وسیعی از مردم غرب ایران شامل کردها و لرها بوده و شاید با پهلوی زمان ساسانی دارای پیوند بوده‌است. در استان کرمانشاه امروزه به اشتباه گُوران و آیین اهل حق یا یارسان مترادف گرفته می‌شود که این صحیح نیست؛ و بروز یارسان بسیار جدیدتر از گُوران است. به‌طور خلاصه خوشه متنوع لهجه میانی کردی که اردلانی شعبه ای از آنست از حدود چهارصد سال قبل و در داخل امارت محلی اردلان و پس از ایجاد رونق اقتصادی و امنیت نسبی در حوزه فعلی گویشوران این لهجه به مرور لهجه‌های شمالی و جنوبی کردی را پس رانده و به عنوان لهجه ای معیار و با نام سربرآورده است.

لطافت و نرمی لهجه اردلانی

نمونه هائی از اصطلاحات و امثال و حکم خاص منطقه سنندج را ارائه می‌نمایم که در عین سادگی بسیار زیبا، گویا، و از نظر فرم زبانی نیز اصیل و سالم می‌باشند.

به‌رم که‌نه‌و پشتم که‌نه‌ڵان - بوێ ئه‌چه‌لێ - پرسیان له قنڵاشک مه‌نزڵت کوێنه‌س وتی با ئه‌زانێ—پڕکێشی ناکات - پێشهٔ پرتووکیاگه - په‌رمیاگم پیا - په‌شوکیاگه - تا ئه‌یژێ هاڵه هه‌نگوور پێ ئه‌گه‌ێ - تروشکه له خوهٔ دوو شکه - ته‌ک ئاو گه‌نیاگه هه‌ڵ ئه‌کات - تا ڕیوی قه‌واڵهٔ خوهٔ خوه‌ند که‌وڵیان کرد - ته‌ڕه هه‌سه هه‌ر ئه‌مه‌سه - ته‌ڵ کریاگه - به که‌ر ناوێرێ به کوپان شێره - چما ئه‌یژی عیسی گرتیه‌و مووسا خانییه - چه هه‌ڕگێ بنیشم - حاشا له‌و قه‌وره مڕومشتی تیا نیه—خاسی که و بیه ده‌م ئاوه‌و – خاڵو زیااخان زیایهٔ خوه‌ت بو خوه‌ت سه‌ر وه سه‌ر ده‌ربێ – چێو هه‌ڵگره سه‌گ دز دیاره - چاوه چاو ئه‌کات – چنگه کڕێ ئه‌کات – به دوسم دوسم کای کرده پوسم – به دوعای کتک باران ناوارێ – به کشێ هات و به فشێ چوو – ترسیاگ لێ ڕه‌سیاگ – تا خان بڕازێ له‌شکه‌ر ئه‌ترازێ—و خوشبختانه چندین هزار از این ساختارهای سالم زبانی را می‌توان ارائه کرد.

مقایسه و ارتباط لهجه اردلانی با پارسی باستان Old Persian

گرچه پارسی باستان زبانی مربوط به ۲۵۰۰ سال قبل می‌باشد اما حجم وسیع واژگان هخامنشی که هنوز در گویش اردلانی باقی مانده‌است و در سایر گویش‌های کردی و حتی زبان فارسی امروزی نیز وجود ندارد گویش اردلانی نزدیکی زیادی به زبان هخامنشی دارد، مهم‌ترین ویژگی زبان پارسی هخامنشی مانند لهجه اردلانی شروع فعل با تک واژه /a/ می‌باشد که فقط مختص گویش اردلانی است.

zūrakara āham naiy adam naimaiy taumā upariy arštām upariyāyam

zūra+kara زورگر، فریبکار، اردلانی زورکار zurkar

ā+ham، بودن هستن، در اردلانی ham هم (āham naiy)نیستم

adam، من، کردی (من، ام، امن)am,ضمیر اول شخص، در کرمانجیezو پهلوی اشکانی az، اوستا، ازم azem

na+imaiy نه ما، در اردلانی، نه ایما na ima

taumā تخم، نژاد، خاندان در اردلانی توم و توو به معنی نژاد و تخم tum

upariy دوری و بالاتر، در اردلانی، اوپریupary

arštām راستی، حقیقت، در اردلانی راستن، lراسن

upariy+āyam رفتار کردن، احترام گذاشتن، در اردلانی، دمو پیریdam uperiy، پیری

𐎱𐎫𐎡𐎱𐎹𐎢𐎺𐎠 𐏐 𐎶𐎼𐎫[𐎡𐎹 𐏐 𐏃𐎹 𐏐 𐎭𐎼𐎢]𐎩𐎴 𐏐 𐎠𐏃𐎫𐎡𐎹 𐏐 𐎠𐎺𐎶 𐏐 𐎢𐎳𐎼𐏁𐎫𐎶 𐏐 𐎱𐎼𐎿𐎠 𐏐 𐎹/𐎮𐎡𐎹

p-t-i-p-y-u-v-a : m-r-t-[i-y : h-y : d-r-u]-j-n: a-h-t-i-y : a-v-m : u-f-r-š-t-m : p-r-s-a : y-/di-i-y

patipayauvā: martiya: hya: draujana: ahatiy: avam: ufraštam: parsā: yadiy

pati+payauvā محافظت از بدی و خطر، گویش اردلانی (بی یوا بی)beva be دور از بلا و مصیبت

martiya مرد، اردلانی مرد mard

hya، که، در اردلانی کهka

draujana دروغگو، اردلانی دروزنه druzena

a+ha(n)tiy هستند، اردلانی، هن han، هیه

ava+m آن، اردلانی، اوه، اوان avan

ufraštam parsā yadiy مورد پرس و جو، مجازات اردلانی او فره شیان لی پرسیا ua frišean persya

از ویژگی زبان هخامنشی حذف صامت n قبل از d یاt می‌باشد.

Line: 32 𐏐 𐎴𐎡𐎹 𐏐 𐎠𐏀𐎭𐎠 𐏐 𐎠𐎲𐎺 𐏐 𐎫𐎹 𐏐 𐎲𐎼𐎮𐎡𐎹 𐏐 𐎠𐎺𐎩𐎫 𐏐 𐎱𐎿𐎠𐎺 𐏐 𐎣𐎲𐎢𐎪𐎡𐎹 𐏐 𐎸𐎢𐎭𐎼𐎠𐎹𐎶

: n-i-y: a-z-d-a: a-b-v: t-y: b-r-di-i-y: a-v-j-t: p-s-a-v: k-b-u-ji-i-y: mu-u-d-r-a-y-m

: naiy: azdā: abava: tya: Bardiya: avajata: pasāva: Kabūjiya: Mudrāyam

naiy az(n)dā ندانستن، نفهمیدن، در اردلانی (نی ازانی) nay azania

عیلامی یا خوزی turna و dona به معنی دانستن، دانا

avaمی‌شود، اردلانی، بوآ، اوی، ابی،abi,beva

ava+ja(n)ta، کشتن، در اردلانی جنین، انجن، اجن، اجنی به معنی کشتن و بریدن و زخمی‌کردنajene

همچنین از واژه akuženبه معنی کشتن استفاده می‌شود

pas+āva پس از آن، پاشان pashan

Bardiya بردیا، مصرMudrāyam,کمبوجیهKabūjiya

ašiyava yaθā Kabūjiya Mudrāyam ašiyava pasāva kāra arika abava

ašiy+ava می‌رود اردلانی اچیتوا، اچی achitava

yaθā وقتی که، هنگامی، , کاتی kati (دگرگونی yبه kوθبهt) در کرمانجیgava (دگرگونی y به g و θ به v)

Kablipūjiyaکمبوجیه، مصر Mudrāyam

n)a+rika)نافرمان نامنظم، اردلانی ناریک، نامیزان

ab+ava می‌شود، اردلانی، ابی ابن، بوآ، beva,abi,aben

Line: 44 𐏐 𐎠𐎢𐎼𐎶𐏀𐎭𐎠𐏃 𐏐 [𐎼]𐎥𐎶 𐏐 [𐎺]𐎼𐎮𐎡𐎹𐎡𐎹 𐏐 𐎹𐎰𐎠 𐏐 𐎡𐎶 𐏐 𐏃𐏁𐎡𐎹𐎶 𐏐 𐎴𐎡𐎹 𐏐 𐎯𐎢𐎽𐎢/𐎧𐎫𐎶

 : a-u-r-m-z-d-a-h : [r]-g-m : [v]-r-di-i-y-i-y: y-ϑ-a : i-m : h-š-i-y-m : n-i-y : du-u-ru-u-/x-t-m

: Auramazdāha: ragam: vardaiyaiy: yaϑā: ima: hašiyam : naiy: duruxtam

Aura+maz(n)dāha اهورا، هور، خور به معنی خدا و مزدا به معنی بزرگ،

ragam سرعت عجله، در اردلانی، راکه راکان،rakan,raka

vartaiyaiy چرخش برگشتن، اردلانی، گرایه،garaiy) ورگریای، گریایvargaryai

yaθā وقتی که، kata کات، در کرمانجی گاوا gava

ima این اردلانی ama,ema

hašiyam naiy، درست خوب hašiya در اردلانی xasiya خاسیه، تبدیل و دگرگونی hبهxو تبدیلš به s به سورانی چاک،chak

naiy نهhašiyam naiy درست نیست، خوب نیست

duruxtam دروغ گفتن اردلانی درو وتن druvten

agarbāyatā pasāva Kabūjiya uvāmaršiyuš amariyatā

agar+bāyatā گرفتن در اردلانی ایگریت،aegrit

pas+āvaپس از آن، پاشان pašan

Kabūjiya کمبوجیه

uv+āmaršiy+uš مردن به دست خودش، امری ameri مردن، خویشuš

amariyatāمی‌میرد، در اردلانی امریت amrit

dauštā biyā utātaiy taumā vasiy biyā utā dargam jīvā

dauštā دوست اردلانی دوسا، دوست dusa

biyā باشد اردلانی بیت، بی bit

utā+taiy شما ضمیر دوم شخص اردلانی ایوا

taumā تخم نژاد اردلانی توم توو tum

vasiy همه، در اردلانی گشت،gišt گشتی،gištiy، در هورامی vis ویس، به سورانیhamu همو، gištiy از دگرگونیs به šو v به g

ویس –ویس پا: در پارسی باستان به معنی «همه» است. در اردلانی «gişt» به معنی «همه» است. v «و» در پارسی باستان، اوستا و پهلوی بسیاری از واژه‌ها تبدیل به g «گ» شده‌است. مثلاً «وراز» در اوستا و پهلوی تبدیل به گراز یا براز شده‌است یا «ویشتاسپ» تبدیل به «گشتاسپ» شده‌است.

utā (و) حروف ربط، اردلانی و (ua , (u

dargam دراز اردلانی دریژه deriža

jīvā زندگی اردلانی ژیوا، ژین živ, žina

Line: 22 𐏐 𐎠𐎲𐎼𐎶 (𐏐) 𐏃𐎹 𐏐𐎠𐎼𐎡𐎣 𐏐 𐎠𐏃 𐏐 𐎠𐎺𐎶 𐏐 𐎢𐎳𐎼𐎿𐎫𐎶 𐏐 𐎠𐎱𐎼𐎿𐎶 𐏐 𐎺𐏁𐎴[𐎠] 𐏐 𐎠𐎢𐎼𐎶𐏀𐎭𐎠/𐏃

 : a-b-r-m (:) h-y : a-r-i-k : a-h : a-v-m : u-f-r-s-t-m : a-p-r-s-m : v-š-n-[a] : a-u-r-m-z-d-a-/h

: abaram: hya: arika: āha: avam: ufrastam: aparsam: vašnā: Auramazdāha

abaram دادن، پاداش دادن اردلانی ابه، برو، aba, baru

n)arika)نافرمان، بی وفا اردلانی ناریک، نامیزان narik

ava+m آن، اردلانی، اوا ava

ufrastam: aparsamپرس و جو و مجازات، اردلانی اوفرشیان اپرسیا ufraišyan apersia

vašnā رضایت، به هورامی وش اردلانی بش خوش معادل واژه بختbaxt در اوستا و کرمانجی، وشنا اهورا مزدا به اردلانی (بش خوا) اشاره به قضا و قدر، بش bash در گویش اردلانی به معنای قسمت و سهم نیز می‌باشد.( بش خورا،بش خوا،قوروان بشت بم)

فره ایزدی و مسئله اختیاربا توجه به اعتقاد به فرّه کیانی (فره شاهی) که پادشاهی را برای برخی از افراد به ارمغان می‌آورد، مسئله اختیار و قضا و قدر الهی بررسی شدنی است. در کتیبه‌های پارسی باستان، پنجاه واژه وشنا(vašna)در شکلبائی۳و در معنای» اراده «به کار رفتهاست و در همه آنها به اراده اهورامزدا اشاره می‌شود. داریوش شاه چندین بار تأ کید می کندکه به اراده اهورامزدا، شاه است و هرچه می‌کند به لطف اوست، اما جکسون (Jackson)این مسئله را نشان دهنده باور سخت پارسیان به وابستگی شدید آنان به اراده می‌داند. نشانی از تقدیر وزروان باوری (اندیشه یا آیینی دربردارنده اعتقاد به جبر)

جایگاه اختیار و جبر (زروان باوری) در نگرش ایرانیان باستان صورت مفعولی بخت(baxta)در اوستا، در معنای بی‌اراده به کار می‌رود که از(bhag)آریایی؛ یعنی اختصاص دادن و مختص بودن (هندی باستان :bhajati» تقسیم کردن «،bhakta» قسمت کردن «)آمده و در قالب نامی خنثیبه معنا ی سرنوشت تخصیص دادهشده یا تقدیر حکم شده به کار رفته‌است.

۲اهورامزداAura+maz(n)dāha اهورا مزدا (خدا)

Line: 10 𐏐 𐎧𐏁𐎠𐎹𐎰𐎡𐎹𐎠 𐏐 𐎠𐏃 𐏐 𐎠𐎭𐎶 𐏐 𐎴𐎺𐎶 𐏐 𐏒𐏒𐏒𐏒𐏑 𐏐 𐎯𐎢𐎻𐎡𐎫𐎠𐎱𐎼𐎴𐎶 [𐏐 𐎺𐎹𐎶 𐏐] 𐎧𐏁𐎠𐎹𐎰𐎡/𐎹𐎠

 : x-š-a-y-ϑ-i-y-a : a-h : a-d-m : n-v-m : 2-2-2-2-1 : du-u-vi-i-t-a-p-r-n-m [: v-y-m :] x-š-a-y-ϑ-i-/y-a

: xšāyaϑiyā: āha: adam: navama: 9 :duvitāparanam: vayam: xšāyaϑiyā

xšāya+ϑiyā شاه، اردلانی شا

adam ضمیر من، کردی مرکزی (ام، امن، من am) پهلوی اشکانی az، کرمانجی ez، اوستا azem

nava+ma نهم، در اردلانی، نوا، نو noa

duvi(n)tā+paranam دربارهٔ معنی این واژه دو نظر متفاوت وجود دارد که البته نظر دوم درست به نظر می‌رسد.

۱- به معنی دو تا بال، در pariyana به معنی بال،duvi(n)tā به اردلانی دوانهduvana(دو تا)

2-duvitāparanam به معنی (از اول) در اردلانی دوا و برن به معنی اول تا آخر، paranam برن، به معنی اول جلو duvitā دوایت، دوا به معنی عقب، پشت سر، آخر

vayamشدن رسیدن، اردلانی، بم بیوم، گین bevem,gayen,bem

جدول شماره ۱: مقایسه لغوی گویش اردلانی با زبان هخامنشی

واژه پارسی هخامنشی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
ϑātiy		وتی	Vetiya	می‌گوید
didā		دیا	dia	دید
dahy+āuš		زوی، سرزوی	Zavi	سرزمین، کشور
frā+bara		فرا به، فرابرو	frabaru	دادن، بردن
avaina		اوینی	aveni	می‌بیند
azdā		ازانی	azani	دانستن
akun+avam		اکن	akan	انجام می‌دهند
gastā		گز، گس	gez	شر، آسیب، حیله
viyakanam		بی خن اکنن اخن	bixan axan akanen	از بین بردن، سرنگون کردن
aniyašca		هینا، هینش	hina hinesh	دیگر، دیگری
nīšādayam		دانشین	danishin	نشستن
ajanam		اجن، جنین	ajnen	بریدن کشتن، زدن
nīštāya		نیشتیا	nishteya	نشسته
θardam		سردم	sardam	به معنی سال، در کردی به معنی زمان
hauv		او	au	او
kaufa		کیف	kifa	کوه

جدول شماره ۲: مقایسه لغوی گویش اردلانی با زبان هخامنشی

واژه پارسی هخامنشی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
skauθ+iš		شکت	šakat	ضعیف، خسته
šiyā+ta		شایی	šaiy	شادی
avaθā		اوسا	avsa	پس، به این ترتیب، آنگاه
θuvām		ایوا	ewa	شما، ضمیر
adam		ام، امن، من	am	من، ضمیر
xšnāsāhy		شناس اشناسی	šnase	شناس، شناخت
kāsaka		کوچک	Kochek	سنگ
kapautaka		کئو، کئوگ	Kau	کبود، آبی
hašiya		خاسه	Xasa	درست، راستی
hainā		قینه، کینه	qina,kina	دشمنی
hạzānam		زووان	zuvan	زبان
ima		امه	ama	این
tigrā		تیژ	Tez	تیز
aθanga		سنگ	saŋ	سنگ
hamarana		امرنی	aemarni	جنگ، نبرد کشتن
pariyana		پیری، دمو پیری	Periy	رفتار، احترام

ارتباط گویش اردلانی با زبان اوستایی

در گویش اردلانی علاوه بر نزدیکی با زبان پارسی باستان دارد بعضی از واژه‌های زبان اوستایی در پارسی باستان هم دیده می‌شود. وجود واژه‌های اوستایی در گویش اردلانی به دلیل زرتشتی بودن اهالی منطقه در قبل اسلام می‌باشد البته بسیاری از واژگان اوستا و پارسی باستان مشترک هستند و با هم تفاوت‌های دارند. کتاب اوستا اولین بار در دوره هخامنشیان تدوین شد که به اوستا قدیمی و دومین بار در دوره اشکانیان تدوین شد لذا دوقسمت اوستا تفاوت‌های از لحاظ لغوی دارد و در اوستای دوره اشکانی لغات زیادی از زبان اشکانی وارد اوستا شده‌است. از بررسی زبان اوستا می‌توان گفت فارسی جدید تأثیر فراوانی از آن گرفته‌است. مهم‌ترین تأثیر زبان اوستایی در گویش اردلانی صامت ژ ž است.

زبان اوستا در کل ۳۷ همخوان و ۱۶ واکه دارد. شیوهٔ لاتین‌نویسی حروف به صورت «هوفمان» (Hoffmann) از سال ۱۹۹۶ میلادی است.

واج	ترانویسی	نام یونیکد
𐬀	a	AVESTAN LETTER A
𐬁	ā	AVESTAN LETTER AA
𐬂	å	AVESTAN LETTER AO
𐬃	ā̊	AVESTAN LETTER AAO
𐬄	ą	AVESTAN LETTER AN
𐬅	ą̇	AVESTAN LETTER AAN
𐬆	ə	AVESTAN LETTER AE
𐬇	ə̄	AVESTAN LETTER AEE
𐬈	e	AVESTAN LETTER E
𐬉	ē	AVESTAN LETTER EE
𐬊	o	AVESTAN LETTER O
𐬋	ō	AVESTAN LETTER OO
𐬌	i	AVESTAN LETTER I
𐬍	ī	AVESTAN LETTER II
𐬎	u	AVESTAN LETTER U
𐬏	ū	AVESTAN LETTER UU
𐬐	k	AVESTAN LETTER KE
𐬑	x	AVESTAN LETTER XE
𐬒	x́	AVESTAN LETTER XYE
𐬓	xʷ	AVESTAN LETTER XVE
𐬔	g	AVESTAN LETTER GE
𐬕	ġ	AVESTAN LETTER GGE
𐬖	γ	AVESTAN LETTER GHE
𐬗	c	AVESTAN LETTER CE
𐬘	j	AVESTAN LETTER JE
𐬙	t	AVESTAN LETTER TE
𐬚	ϑ	AVESTAN LETTER THE
𐬛	d	AVESTAN LETTER DE
𐬜	δ	AVESTAN LETTER DHE
𐬝	t̰	AVESTAN LETTER TTE
𐬞	p	AVESTAN LETTER PE
𐬟	f	AVESTAN LETTER FE
𐬠	b	AVESTAN LETTER BE
𐬡	β	AVESTAN LETTER BHE
𐬢	ŋ	AVESTAN LETTER NGE
𐬣	ŋ́	AVESTAN LETTER NGYE
𐬤	ŋʷ	AVESTAN LETTER NGVE
𐬥	n	AVESTAN LETTER NE
𐬦	ń	AVESTAN LETTER NYE
𐬧	ṇ	AVESTAN LETTER NNE
𐬨	m	AVESTAN LETTER ME
𐬩	m̨	AVESTAN LETTER HME
𐬪	ẏ	AVESTAN LETTER YYE
𐬫	y	AVESTAN LETTER YE
𐬬	v	AVESTAN LETTER VE
𐬭	r	AVESTAN LETTER RE
𐬮	l	AVESTAN LETTER LE
𐬯	s	AVESTAN LETTER SE
𐬰	z	AVESTAN LETTER ZE
𐬱	š	AVESTAN LETTER SHE
𐬲	ž	AVESTAN LETTER ZHE
𐬳	š́	AVESTAN LETTER SHYE
𐬴	ṣ̌	AVESTAN LETTER SSHE
𐬵	h	AVESTAN LETTER HE

Younger Avesta

- āsu-aspīm daδāiti Miθrō yō vouru-gaoyaoitiš yōi miθrəm nōiṯ aiβi-družinti razištəm pantąm daδāiti ātarš mazdå ahurahe yōi miθrəm nōiṯ aiβi-družinti ašaonąm vaŋuhīš sūrå spəntå fravašayō daδāiti āsnąm frazaintīm yōi miθrəm nōiṯ

āsu-aspīm اسب سواری، اردلانی اسپ asp

aiβi-družinti دروغگو، اردلانی دروزنdruzen

razištəm راستی، اردلانی راس، راستras

gaoyaoitiš گاو، اردلانی گا ga

vouru گسترده، بزرگ، در اردلانی گورا gura

ātarš آتش، اردلانی آگر،ager، آیر ayer از ریشهatar تبدیل tبهy در پهلوی ساسانی اگر پس صامت d مصوت باشد (ی) خوانده می‌شود

daδāiti دادن، اردلانی دا da

sūrå قوی قدرتمند، اردلانی zur زور زوردار

vaŋuhīš خوب اردلانی باش، اورامی وه ش

- mərəncaite vīspąm daiŋ́haom mairyō miθrō-druxš Spitama yaθa satəm kayaδanąm avavaṯ ašava-jaciṯ miθrəm mā janyå Spitama mā yim drvataṯ pərəsåŋhe mā yim x^vādaēnāṯ ašaonaṯ vayå zī asti miθrō drvataēca ašaonaēca

vīspąm همه، اردلانی گشت vis/višt/gišt تبدیل و دگرگونی vبهg

ویس –ویس پا: در پارسی باستان و اوستا به معنی «همه» است. در اردلانی «gišt» به معنی «همه» است. v «و» در پارسی باستان، اوستا و پهلوی بسیاری از واژه‌ها تبدیل به g «گ» شده‌است. مثلاً «وراز» در اوستا و پهلوی تبدیل به گراز یا براز شده‌است یا «ویشتاسپ» تبدیل به «گشتاسپ» شده‌است.

kayaδanąm اعمال بد، اردلانی قیزن، قیزه ونqezin

janyå کشتن، اردلانی جنیا، اجنی، کشتن و تکه‌تکه کردن و بریدن،jenya

aša+onaṯراستی و درستی خاسن، خاس xasiya و haši+yam در پارسی باستان که xasiyaدر اردلانی مانند زبان پارسی باستان و زبان اوستا است، درست خوب hašiya در اردلانی xasiya تبدیل و دگرگونی hبهxو تبدیلš به s

asti است، اردلانی هس has

drvataēca دروغ گفتن اردلانی درو ایژی،druezi

avavaṯخیلی، این اندازه، این مقدار، اردلانی آونهauna

Old Avestan

aṯ tā vaxšyā išəntō yā mazdāθā hyaṯ-cīṯ vīdušē staotā-cā ahurāi yesnyā-cā vaŋhə̄uš manaŋhō humązdrā ašā ye-cā yā raocə̄bīs darəsatā urvāzā

yā چه اردلانی چه cha

vaxšyāمی‌گوید اعلام می‌کند، بیژی، در گویش کرمانشاهی و لکی بوشی

išəntō تلاش کردن رسیدن، اچینو achno

mazdāθā مزن به معنای بزرگ در لهجه‌های سورانی و کرمانجی

hyaṯ-cīṯ هنگامی که، بنابراین، کات kat در سورانی

yesnyā ستایش، اردلانی یاد yad به معنی ستایش و پرستش

manaŋhō ماه، در اردلانیmang مانگ، که در این مورد به اوستا نزدیک است، در بلوچی و کرمانجی ماه و در پارسی باستان ماهیا، تلفظ ngدر لهجه اردلانی مانند اوستا و زبان‌های ژرمنی و اروپای شمالی به صورت ŋ می‌باشد

ašā راستی، درستی اردلانی xasiya خاسیه

raocə̄bīs روشن، روچن در هورامی اردلانی روشن

da+rəsatāزیبا، قشنگ، اردلانی رازیا، دی رازنتrazand رازاندوه

جدول شماره ۱ مقایسه لغوی اوستا با گویش اردلانی

واژه اوستایی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
ayə ayəm		امه	ama	این، در لهجه کرمانشاهی و لکی آیه،eya
xvafna		خفتنا	Xftna	خواب، رویا
aθa		اوسا	avsa	آنگاه، به این ترتیب، سپس
aθra		اولا، اورا	avla,avra	آنجا
ana		هین	hen	دیگر، دیگری
ayah		آسن	asen	آهن
vacah		وشه، ویژ	vsha	واژه، کلمه، سخن
ava		اوا	ava	این، که
avar		خوار	-xvar	پایین
avant		آونه	auna	، مقدار خیلی، آنقدر
jan		جنین	Jeni	کشتن و بریدن
bu		بو	bu	شدن
anya		هینه	hena	دیگر
ərəš		راس	ras	راست، درست
aspa		اسپ	asap	اسب
aša haiθya		خاسه خاسیه	xasa	راستی، درستی دگرگونی h بهx

جدول شماره۲

واژه اوستا		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
azəm		ام، من	,men ,am	من، ضمیر، کرمانجی،ez
āsu		آزو، زو، زوکه	azu zuka	سریع
ātar		آیر، آگر	ayer ager	آذر، آتش زازاکی،adar
tvə̄m		ایوا	ewa	شما، ضمیر
vaxš		وچ	vech	رشد، جوانه زدن
uta		او	au	حرف ربط و
kainya		کنیشک	Kanishk	دختر، هورامی کناچی
kadā		کات	kat	وقتی
kayaδa		قیز، قیزن	qeza	اعمال بد و زشت
vas		بیزه خوزگا ویست	biza Xwzga Vist	خواست و آرزو، میل (دوران بارداری زن)،
raod		رویه	roia	رشد، جوانه
hvar		خور	Xwr	خورشید
gairi		کیف	Kif	کوه، در بلوچی و کرمانجی گری به معنای کوه و تپه
gaya		ژیان، گیان	giyan žian	زندگی، لهجه اردلانی گیان، *سورانی ژیان
gao		گا، مانگا	ga	گاو
gəuša		گویچکا	gauechka	گوش

• واژه ژیان در لهجه اردلانی وجود ندارد، و مربوط به گویش سورانی است.
• جدول شماره ۳

واژه اوستایی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
jə̄naya		ژن	žen	زن
tvə̄m θwa		ایوا	ewa	شما، ضمیر
dā		دا	da	دادن
darəga		دریژ	drež	دراز، طولانی
darəsata		دی رازن	derazen	زیبا برای دیدن
dugədar		کنیشک	kanishk	دختر، دوتdot در کلهری، کرمانجی، لکی*بلوچی دهتر
parā		بر له	barla	قبل از
parā		پر، اوپر	par	جای دور
pouru		فرا	fra, per	بسیار، زیاد
pərəs		پرس	Pers	پرسیدن
paθana		پانه	Pana	پهن، بزرگ
manah		مانگ	Mang	ماه
pairi		پالی	Pale	دور اطراف
cašman		چاو	chaw	چشم، هورامی چم
barəz		برز	barz	بلند، کرمانجی bilnd
maēγa		مژ	Mež،hawr	مه(Mež)، ابر

*واژه دختر و دوت در گویش اردلانی وجود ندارد

جدول شماره ۴ مقایسه لغوی اوستا با گویش اردلانی

واژه اوستایی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
gə̄uš-cā		گویچکا	gauchka	گوش
ciθrəm		چرمو، چرمگ	Charmu	روشن، اردلانی سفید
gam		اگیم، گین	agem	رفتن
θwaxša		هوش	Hush	مراقبت، مواظبت
dahyav		زوی	Zavi	سرزمین، کشور
dužvarena		دژوار (سورانی)	dižvarea	انتخاب بد
mərəγa		مامر	Mamer	مرغ، پرنده، در سورانی مریشک
yaθa		وسه	Wasa	مانند
yaṯ		کات	Kat	وقتی
vohu*		باش از ریشه وش	Bash	خوب*
vahya*		باش از ریشه وش	Bash	بهترین *
vīspa		گشت	gisht	همه
varav		گورا	gura	بزرگ، گسترده
sūra		زور	Zur	قوی و قدرتمند
šava		چووه	Chuva	حرکت کردن
zasta		دس	das	دست

• واژه vohu معادل واژه خوب در زبان فارسی نو در هیچ‌کدام از گویش‌های کردی وجود ندارد.

ارتباط گویش اردلانی با زبان پهلوی اشکانی و ساسانی

اشتراکات زبانی میان کردی لهجه اردلانی و پارسی باستان و پهلوی

بررسی ریشه شناختی واژه‌های گویش اردلانی پیوستگی این گویش را با دیگر زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، به ویژه گویش‌های جنوب غرب( پارسیگ ساسانی) و شمال غرب ایران( پهلوی اشکانی) و زبان‌های مرکز ایران ( ماد) در دوره‌های تاریخی باستان، میانه و نو آشکار می‌سازد و نه تنها سیر تحول واج‌ها و ساختار واژگان گویش‌ها را به روشنی بازمی نماید، بلکه می‌تواند نشان دهنده ظرفیت واژگانی گویش و دیگر زبان‌های مرتبط با آن نیز باشد از این رو شایسته است که زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، هریک از نقطه نظر علم زبان‌شناسی تاریخی و قواعد دانش زبان‌شناسی مورد بررسی موشکافانه قرار گیرند و بدین ترتیب راهی فراهم خواهد ساخت جهت حفظ و نگهداری این گنجینه‌های ارزشمند که به واسطه سایه سنگین زبان‌های دیگر ( سورانی)اندک اندک در حال فراموشی هستند.

بسیاری از واک‌های موجود در پارسی باستان و پهلوی ساسانی که بعدها تحت تأثیر الفبا و دستور زبان عربی متروک شدند در کردی امروز زنده‌اند. از جمله تفاوت‌هایی که میان واژگان هم ریشهٔ کردی اردلانی و فارسی امروزی وجود دارد جابجایی حروف و قلب و تبدیل هاست که در این گونه موارد غالباً صورت مورد استفاده در کردی اردلانی به صورت کهن واژه نزدیک تر است. این تغییرات در زبان فارسی را امروزه تحت عناوین زیر بررسی می‌کنند.

۱- یاء و واو مجهول: در پارسی باستان بیش از یک نوع یائ و واو وجود داشته که امروزه تنها صورت باقی مانده در فارسی را یاء و واو معلوم و دیگر گونه‌ها را مجهول می‌خوانند. یاء معلوم چون: تیر، جاوید، رهی، بید و واو معلوم چون: تموز، آهو، توت. صورت مجهول واو و یاء در فارسی از میان رفته و در کردی با علامت «ی» و «و» از شکل معلوم آن‌ها متمایز می‌شوند و در واژگانی چون: شیر، دلیر، زور، شور و… وجود دارند.

«بعد از اسلام که خط پهلوی به عربی بدل شد و در حروف هجای عربی برای تلفظ واو و یاء مجهول حروف خاصی موجود نبود به مرور زمان تفاوت میان آنها از میان برخاست و همه معروف خوانده شدند.» (جهانگیر، ۱۳۸۵: ۲۱)

۲ - ابتدا به سکون: در زبان‌های ایرانی باستان گروه‌های صامت، یعنی اجتماع دو صامت در آغاز کلمه وجود داشته‌است اما بعدها از میان برخاسته است (خانلری، ۳۵۱:۱۳۶۵) این تغییر نیز باز به دلیل نفوذ و تأثیر دستور زبان عربی اتفاق افتاده که در آن ابتدا به ساکن محال است؛ بنابراین کلماتی که دارای چنین ترکیبی بودند به دو صورت تغییر کردند:

الف- افزودن مصوت میان دو صامت آغازی

Barardar-----brad(ar)---------bratar (برادر)

ب- الحاق مصوت به آغاز کلمه

(a)bru------brug-----bru (ابرو)

در کردی اردلانی کلمات با همان سیاق باستانی و با صامت آغازین به کار می‌روند

Bra, bro,fra, dro

ج- تبدیل صامتها:

۱- صامت j=ج در آغاز کلمات در پارسی مرحلهٔ باستان، و پهلوی ساسانی در فارسی جدید به ز= z تبدیل یافته، همین واژگان در کردی اردلانی بدل به ژ =ž شده‌اند و در بعضی واژه‌ها ج باقی مانده‌است.

زن jan = zan

زیستن jiv = zistan =živ

در کردی اردلانی:

(در واژهٔ ژه نیار به معنای نوازنده) ژه ن = jan = žen

ژیو/ ژین = jiv =žin

ajne=زدن و کشتن و بریدن

۲- صامت نفسی ه=h که در آغاز کلمات مرحلهٔ باستانی قرار داشته در فارسی میانه باقی مانده و در جدید ساقط شده

hanjir= انجیر

انجمن hanjamana= hanjaman= در کردی اردلانی این شکل از کاربرد ه همچنان زنده است و در برگردان به فارسی حذف می‌شوند

هه و رامان hawraman= اورامان به معنای محل برآمدن خورشید

هه ور hawr = ابر

۳- صامت و=v آغازی هرگاه پس از آن مصوت i قرار داشته در مرحلهٔ میانه همچنان وجود داشته و در مرحلهٔ جدید به g,گ تبدیل شده (خانلری۳۴۶:۱۳۶۵)

گشتاسپ =vištaspa=vištasp

همه= گشت= gišt= višt= vis

در کردی اردلانی همین تبدیل در برخی موارد دیده می‌شود اما هم شکل نخستین امروز کاربرد دارد و هم شکل تغییر یافته:

Vitn(وتن) یا گوتن به معنای گفتن

هم وتن و هم گوتن در معنای گفتن به کار می‌رود که در اولی v باستانی به کار رفته و در دومی تبدیل شدهٔ آن به go. این go در کردی به o بسیار خفیف تلفظ می‌شود که بیشتر شبیه سکون است. به نظر می‌رسد در فارسی هم چنین بوده باشد و بعدها به دلیل پرهیز از ابتدای به سکون اینo واضح تر شده باشد.

۴-گروه صامت fr= ف ر در میان کلمه به رف= rf قلب شده‌است.

برف = vafr =wafr

در کردی اردلانی وه فر wafr یا بفر bafr عیناً تلفظ دورهٔ ساسانی است.

۵- مصوت میانی o یا auh در فارسی دورهٔ جدید به صامت خ بدل شده (خانلری، ۳۴۵:۱۳۶۵) و در کردی به همان صورت باقی مانده.

تخم = tauhm = tom

در کردی اردلانی:

توم = tom

۶- تحول آغازین ایرانی/hṷ/ به /w/آغازین ایرانی

مصوت آغازی هو=hu یا u در فارسی جدید به خ بدل شده (خانلری، ۳۴۲:۱۳۶۵)

در فارسی :خشک hušk=xushk

درکردی اردلانی:وشک = hušk=ušk=wšk

در فارسی معنی: شکستن و کوچک :خورد=hurd=xurd

در اردلانی معنی: شکستن و کوچک :ورد=hurd=werd

۷-تبدیل و دگرگونی صامت s س به ه h

ask=aho اردلانی=آهو، پهلوی ساسانی آسگ

Masi=mahi اردلانی=ماهی، پهلوی ساسانی ماسیگ

Asen=ahen اردلانی=آهن، پهلوی ساسانی آسن

خواندن خط پهلوی

در نوشتن خط پهلوی به این صورت بوده یک صامت (حرف) رابرای چند صامت (حرف) به کار می‌بردند و این خط حروف صدادار نداشته و زبان شناسان صدا گذاری متن را بر اساس زبان فارسی حال انجام می‌دادند در حالی که پهلوی بیشتر به زبان‌های غرب ایران لری، لکی، هورامی‌کردی نزدیک بوده و شکل باستانی واژه‌ها در این زبان‌ها موجود است دومین مشکل زبان پهلوی، هزوارش بودن زبان است یعنی کلماتی را به زبان آرامی می‌نوشتند ولی در خواندن متن آن را ترجمه می‌کردند و به پهلوی می‌خواندند در اینجا نیز زبان شناسان بیشتر واژه‌های فارسی دهه دوم هجری تا هشتم یا کتب پهلوی بعد از اسلام را برمی‌گزیدند مثال

واژه آبستن، زایمان، به صورت(pws)آمده زبان‌شناس pرا با حرف ب در نظر گرفته در حالی که در کردی p در اکثر واژه‌ها با (و) مطابقت دارد و بعد صدا گذاری واژه انجام می‌شده‌است و واژه تبدیل بهabus می‌شده‌است.

کردی(Pws),(abus),(awasواژه پهلوی)

واژه آهن گر، در پهلوی به صورت (synkl) آمده پس از صدا گذاری باید واژه asen باشد نه asan و پسوند واژه klنیز kar است در حالی که مکنزی از پیشوند فارسی گر استفاده کرده‌است در واقع asenkar درست‌تر است نه asangar و امروز هم از واژه آسن کار در کرمانجی استفاده می‌شود مانندکاوهٔ آسن کار (کاوه آهنگر)

جدول شماره ۱ واژگان پارسیگ ساسانی (مکنزی)

واژه پارسیگ		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
abarmand		اور مند (کرمانجی)	avermand	متصدی، سرپرست
abar		آبرا	abra	بالاتر، بزرگ
abaxshwnd		اوخشن، ابخشن	abaxshen avaxshen	بخشیدن سورانی (ببورن)
abaxtar		باکور (کرمانجی)	bakur	شمال، در فارسی نو (مغرب)
abaz		باز	baz	دوباره
abe-sud		بی سو	besu	بی سود
abus		آوس	awas	زایمان، حاملگی
agar		گر بون	gar bun	بی‌مصرف شدن، ناتوانی، از کار افتادن
asan		آسن	asen	آهن
asanen		آسنین	asenin	آهنین
dalman aluh		دال، هلو (سورانی)	dal,halo	عقاب، اشکانی آلو، ساسانی دال
a-mar		شماره	Shemara	شماره، سورانی ژماره
a-marg		بی مرگ	be-marg	بی مرگ
angust		انوس انگوس	angus	انگشت
ap prag		بریاگ	bryag	سرقت، دزدی
arzug		آرزو	arzu	آرزو

جدول شماره ۲ زبان پارسیگ ساسانی (مکنزی)

واژه پارسیگ		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
azray azraw		ازری، ازریت	azery	زینت کردن
azardan		آزاردان	azardan	آزردن
ayaridan		یاریدان	yaridan	یاری، همیاری
baj		باج	baj	باج، مالیات
balay		بالای	balay	قامت، بلندی
barig		باریک	barik	باریک
baza		بازو	bazu	بازو
bal		بال	bal	بال
beron		برونه در	berona dar	بیرون
beganag		بیگانه	bigana	بیگانه
besazen		سازه (خوب، سالم بودن)	saza	شفا دادن، درمان کردن
bazm		بزم	bazm	بزم، سور، شادی
bishtan		بیشن	bishin	آزردن، زجر دادن
borz		برز	barz	بلند
borz-wang		بانگ برز	bang-,barz	صدای بلند
boxishn		بوخشن	boxshen	پوزش سورانی (ببوره)

جدول شماره۳ (مکنزی)

واژه پارسیگ		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
bram		برمه	brma	نالیدن، گریه کردن، ناله
boyidan boy		بوی این بوادین	boyaen	بوی دادن،
brehish		بش	bash	قسمت، سرنوشت
brin		برین	brin	بریدن، قطع کردن
brug		برو	bru	ابرو
baw bud		بو	Bu	شد
bunag		بنکه	benka	خیمه گاه، مسکن، اقامتگاه
bunisht		بنیش بون	bnish	از اساس، بنیاد، سورانی (بون)
burag bur		بریاگ	bryag	برنده، بریدن سورانی (بی بره)
burg		برج	burj	برج، بلندی
charg		چاره	chara	چاره
Chashmag		چم	Cham	رودخانه، سرچشمه سورانی چوم
chasht		چاشت	Chasht	چاشت
damd		زاوا	Zawa	داماد
danag Zanag*		زانگ	zanag	دانستن،
dast-graw dast-gir		دسگیر	dasgir	دستگیر سورانی (دیل)

• این واژه در بسیاری از متن‌های کهن پهلوی ساسانی zang ثبت شده‌است و این که واژه دانا منشأ پارسی داشته باشد مورد تردید است در زبان عیلامی باستان به صورت هایturna و dona در متون زبان عیلامی ثبت شده‌است.

جدول شمار۴ (مکنزی)

واژه پارسیگ		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
darzig		درزی (سوزن)	darzi	خیاط،
dayig		دایک	dayik	مادر، دالگ (کرمانشاهی)
dahigan		زویه کان	Zawikan	سرزمینها، کشورها، جمع اسم با gan
dew		دیو	دیو	اهریمن
dig		دیوکا	duika	دیروز
dil		دیل	dil	دل
diz		دج، دژ، دز	diz	قلعه
Wen		وینی	Weni	دیدن
dosen		دوزوان دوزن	dozuvan	فریبنده، فریبکار
drang		درنگ	drang	درنگ، دیر
dro		درو	dro	دروغ
drozan		دروزن	drozen	دروغگو
dru drudan		درو	dru	درو کردن
drusht		درشت	drusht	درشت
drust		دروس	drus	درست
gand		گنی	gani	گندیده، بدبو

جدول شماره۵

واژه پارسیگ		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
doxt		کنیشک	kanishk	دختر، کرمانجی دوت، سوانی کیژ
ebarag*		ایواره	ewara	عصر
duz duzidag		دز دزیگه	dez	دزد
ed		امه	ama	این، کرمانشاهی (ای، آیه)
ew- tag		تک	Tak	تنها، یکتا
framan*		فرمان	frman	فرمان (فارسیfarman)
fray		فری، فرا	fray	زیاد، بسیار، در سورانی (زور)
farzang		فرزانه	farzana	فرزانه، دانا
گام		قم (قدم) گیم	qam	قدم، کرمانجی(gav)
gandum*		گنم	ganem	گندم
gar		کیف	kif	کوه، کرمانجی و بلوچی گری
gardan		گردن	garden	گردن
gardan		گران	garan	گشتن، گردیدن
garmag		گرما	garma	گرما
γarranag		خورانی خورانگ	Xwrani	غریدن، نعره زدن
gawdar		گورکه	gweraka	گوساله

* واژه ewarag معادل واژه عصر صحیح تر است.

*واژه فرمان آوانویسی آن / plmn/ بوده، frman صحیح تر به نظر می‌رسد در فارسی تبدیل به farmanشده‌است.

*آوانگاری واژه گندم توسط مکنزی(gnwm)بوده‌است.

جدول شماره۶

واژه پارسیگ		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
gilag		گله ای	gelai	گله، شکایت
giya		گیا	giya	گیاه
gomez		میز	Mez	ادرار
goshag		گوشه	gosha	گوشه
gosht		گوشت	gosht	گوشت
goz		گویز	goez	گردو، هورامی ویز
griw		قرو، قروگ	qorw,qorg	گلو
grih		گری	gri	گره
griftar		گرفتار	griftar	گرفتار
guhrayen		خوراین	Xawarin	بیدار شدن
guh		گو	gu	مدفوع
gul		گول	gul	گل
gund		گون، کیر	gun ,kir	الت مرد
*gurdag		ولک،	Valk (هورامی، اردلانی)	کلیه، سورانی گورچیله، کرمانجی گورچک
gurg		گرگ، گرو	gurg	گرگ
haft		هفت، حفت	haft	هفت، سورانی (حوت)

*ریشهٔ باستانی معادل کلیه vrd-ka در این واژه شاهد تحول rd به l هستیم که در گویش اردلانی باقی مانده‌است.

جدول شماره۷

واژه پارسیگ		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
hameshag		همیشه	hamesha	همیشه
hamin		تاوسان	tawsan	تابستان، هورامی، بلوچی، زازکی، هامین، سورانی، کرمانجی هاوین
tohmag		توم، توو	tum	تخم، سورانی تخم
handam		هنام	hanam	اندام
handaz		هنازه انازه	hanaza	اندازه
ashama		ایوا	ewa	شما، هورامی، زازاکی اشماashma
hamog		هامو، آمو	hamo	مانند، شبیه
hanjam		هنجام انجام	Hanjam	انجام
hishten hil		هیشتن اهیلی	hishten	ماندن، رها کردن، اجازه دادن،گذاشتن سورانی واز هینان
hoshidan		وشک	Weshk	خشک
hug		خیو	Xew	خوک
huniyag		خوینیاگ	Xweniyag	خواننده، نوازنده
hushk		وشک	Veshk	خشک
jagar		جگر جیر	Jegar	جگر سورانی، جرگ
jashn		جژن	Jazn	جشن
Juwan		جوان	Juwan	جوان، سورانی لاوان

واژه پارسیگ		در اردلانی	اوانویسی	فارسی
Kabah		کوا	Kva	قبا
Kabotar		کوتر	Koter	کبوتر
Kanig		کنیشک	Kanishk	دختر، دوشیزه، هورامی کناچی
kardagan		کریاگن	Kiryagan	کرده‌ها، اعمال
Karzang		قرژانگ	qerzang	خرچنگ
kasken		کوچک	Kochek	سنگ لاجورد
kof		کیف	Kif	کوه
Koshk		کوشک	Koshk	کاخ
kullag		کوله	Kola	ملخ، سورانی مله هورامی وله
Kushtan		کشتن	Kushten	کشتن
Mad		آمه، دایک	ama	مادر، هورامی آمی
magas		مز	Maz	مگس
Mahig Masyig		ماسی	Masy	ماهی
Masyigan		ماسیه کان	Masyakan	ماهی‌ها هورامی ماساو
mandag		مانی مانیگ	Manig	خسته، سورانی ماندو
mashk		مشکه	Mashka	مشک

واژه پارسیگ		در اردلانی	اوانویسی	فارسی

واژه پهلوی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی

واژه پهلوی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی

واژه پهلوی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی

واژه پهلوی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی

واژه پهلوی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی

واژه پهلوی		در اردلانی	اوانویسی	فارسی

مقایسه متون پهلوی ساسانی با گویش اردلانی برگرفته از کتاب شاپورگان

از بررسی متون پهلوی ساسانی به نظر می‌رسد از لحاظ لغوی به گویش‌های لری، کلهری و به گویش اردلانی نزدیک است. واژه‌های فراوانی از زبان اورامی در پهلوی ساسانی یافت می‌شود با توجه به نزدیکی زبان هورامی با زبان اوستا یا شاید زبان مادی و نزدیکی زبان اورامی با زبان پارتی اشکانی تأثیر زیادی بر گویش اردلانی گذاشته و لغاتی از این زبان وارد گویش اردلانی شده‌است. در پهلوی ساسانی لغات زیادی از زبان پارتی اشکانی راه یافته‌است و در کل پارسیگ ساسانی با پارسی باستان تفاوت‌های زیادی دارد و پهلوی ساسانی تحت تأثیر فراوان زبان اوستا و پارتی اشکانی قرار گرفته‌است.

بررسی متون پارسیگ ساسانی

ʾwd šʾẖ nʾn xwrdn bzm bwd °

ud šāh nān xwardan bazm būd. °

Und der König saß zu Tisch. ترجمه به زبان ژرمنی

ud، و حروف ربط در اردلانی او au

šāh، شاه، اردلانی شا

nan xwardan نان خوردن، اردلانی nan xwarden

bazm,بزم مهمانی، شادی، اردلانی بزم bazm

būd بود، اردلانی بو،bu

ky [bwd k]ʾ ʾmẖ ʾyd ʿspʾs [p]d tw qyrd °

? ° kay būd, ka amāh ēd spās pad tō kird

'Wann war es, daß wir diesen Dienst an dir verrichteten

kay būd چه وقتی بود، اردلانی کی بو،ke bu

ka amah ēd که ما، اردلانی که ایما ،ka ema

spās سپاس، اردلانی سپاس

pad tō kird به تو کرد، اردلانی به تو کرد،ba to kird
متن پارسیگ ساسانی (توفان چین)

ud awēšān dōwnān, nar ud māyag

awezmāhīd hēnd. (Acta 9, y-40

آن دو نر و ماده شهوت ران هستند

نمونهٔ دیگری از متن‌های پارسی میانه را از جلد نخست کتاب «سبک‌شناسی» نوشتهٔ استاد ملک‌الشعرا محمدتقی بهار، شعری به نام «در ستایش درخت نور» از یافته‌های تورفان (Turfan) متعلق به پیروان مانی که گویا بخشی از کتاب «شاهپورگان» مانی باشد. یعنی زمان آن به آغاز دوران ساسانیان (۲۴۰ م.) می‌رسد:

خورشیت ی روشن اُد پورماهٔ بَرازاگ

روژِندا برازند از تنوار ی اوی درخت

مُروان ی بامیوان اوی وازِند شادیها

وازند کبوتر [اُد] فرَشَه‌مُرو ی وسپ [گونگ]

سراویند اُد آواژند … کنیگان

بِستایند [هماگ] تنوار ی اوی [درخت]

– پورماه: ماه پُر. ماه کامل

-برازند: زینت دهند

-آواژند: آواج، آواز

اُد:حرف ربط و، اردلانی او(u)

هماگ: همه سورانی همو، کرمانشاهی، همگ—روژِندا:روز پارسی باستان روچ، پهلوی اشکانی روژ

مُرو: مرغ. پرنده اردلانی مامر، مراوی(مرغ آبی) پهلوی اشکانی: مریغ سورانی مریشک، فارسی نو:مرغ

-بَرازاگ: برادرزاده اردلانی: برازاگ

– فرشه مرو: مرغ جنگلی، تاووس، قرقاول

– بامیوان: بامی. بامدادی به معنای روشن و بامدادی) اردلانی: بیانی

– وازند: واجند. از واجیدن یا واژیدن به معنای سخن گفتن. واژه از همین ریشه است. اردلانی: بیژن

-کنیگان: دختران،اردلانی کنیشک کان

– وسپ: ویسپ گونگ = هر گونه.(ویس هورامی: همه )اردلانی گشت،

بازنویسی به زبان امروزی:

خورشید روشن و ماه پُر برادرزاده هم

روشنی دهند و زینت دهند از تنهٔ آن درخت

مرغان بامدادی سخن گویند به شادی

سخن گویند کبوتران و مرغان وحشی و همه گونه مرغان

سرود گویند و آواز برکشند … دختران

بستایند همگی تنهٔ آن درخت را.

مقایسه متون پهلوی اشکانی (پارتی) با گویش اردلانی

زبان پارتی، پهلوانی از زبان‌های میانه شمال غربی ایران که با زبان‌های سغدی، خوارزمی، سکایی ختنی، سکایی تمشقی و بلخی (شاخه شرقی) هم خانواده است. پهلوی اشکانی نزدیکی زیادی با زبان‌های شمال غربی کناره دریای خزر مانند تالشی و گیلکی و مازندرانی و سمنانی و هورامی و زازایی در ترکیه و از بعضی جهات به گویش سورانی و کرمانجی و بلوچی و لکی نزدیک است مهم‌ترین تأثیر زبان اشکانی بر گویش اردلانی صامت ž می‌باشد.

بررسی متون پهلوی اشکانی

rahy rōšn ahēnd bar ō šahrδārīft šādžan niwāg čē až hawīn zaxsēd(Boyce, 1975: 117).

(گردونهٔ روشنی هستند، دروازه به شهریاریِ شاد، آهنگی که از اینان سر داده شود)

ahēnd هستند، هن han

šahrδārīft، شهریار، در سورانی و کرمانجی شارزا šarezā, این واژه به زبان اشکانی برمی گردد، در حالی که در گویش اردلانی و زبان اورامی، شالیار، از ریشه شهریار به پهلوی ساسانی بر می‌گردد shahrdar

در پهلوی ساسانی و گویش اردلانی تبدیل(d به i)در صورتی که پس از d مصوت قرار گرفته باشد صامت d(د) بهٔ تبدیل می‌شود، ولی در پهلوی اشکانی به جای صامت d از صامت (z (δ استفاده می‌شود از جمله در گویش سورانی اربیلی بسیاری از واژه اصیل پارتی اشکانی باقی مانده‌است.

شاد،shad، گویش سورانی اربیل، شازه shaza

دل del, گویش سورانی اربیل، زیل، zel

až حرف اضافه (از)، در زبان شکاکی و کرمانجی از این واژه مانند زبان پهلوی اشکانی استفاده می‌شود. ژی، že,až،iž

در متنی به زبان پارتی اشکانی(M 5569) دربارهٔ پیامبر مانی اشاره شده‌است.

čawāγōn šahrδār kē zēn ud padmōžan frāmōžēd ud an iž šāhwār padmōžan padmōžād awāγōn frēštag rōšn frāmōxt (Boyce, 1975: 47).

(چونان شهریاری که سالح و جامه از تن به. درآورد و دیگر نیز جامهٔ شاهوار درپوشد همانگونه فرشتهٔ روشنی/

čawāγōn چنان، کرمانجی چاوا

šahrδārشاره زا در سورانی و کرمانجی

iž ژی در کرمانجی

aδyān waxd až dūr pad zānūg awištād .(Acta 9, e-6)

آنگاه خود از دور به زانو ایستاد

zānūgمکریانی اژنو، اردلانی دانوی danui (خم کردن)

awištād سورانی دوستا، وستا، ایستادن

مقایسه پهلوی اشکانی از لحاظ دستوری و اتیمولوژی (ریشه‌شناسی) و تحول آوایی با گویش اردلانی و سایر گویش‌های کردی

۱- ازجمله تغییرات در زبان اشکانی تبدیل dz زبان‌های باستانی بهz است.

دل/زیل در گویش سورانی اربیلی، در گویش اردلانی دیلdil, کرمانجی dil

شادی / شازه در گویش سورانی اربیلی در گویش اردلانی و کرمانجی شاهی یا شایی

درد/ زیره از ریشه زرد(zard) به معنی درد کشیدن، تیره/tira از ریشه واژه درد

dida /diz در پارسی باستانdida به معنی قلعه و در گویش سورانی اربیلی به دز diz تبدیل شده مانند قلا دزه، روان دز

دریا /زره، در گویش‌های سورانی، حتی واژه زریوار، نیز واژه ای متعلق به دسته زبان پارتی اشکانی است که در لهجه اردلانی دریا می‌باشد،

خدمت، در سورانی خزمت xezmat در اردلانی خمتxemat

۲- تحول خوشه آوایی (ia) به(ay)در پهلوی ساسانی

خوشه آوایی (ia)در بعضی از واژه‌های ایرانی آغازین، در زبان‌های ایرانی مانند پهلوی ساسانی تبدیل به-āy- و در زبان‌های ایرانی شمال غربی مانند پهلوی اشکانی تبدیل به-āw- می‌شود (ابوالقاسمی۱۳۸۷ :۱۶۸)، سورانی و هورامی نیز تحولی همچون زبان اشکانی را متحمل شده‌اند، مانند :sāṷaia->sāw-* ساییدن که در پهلوی اشکانی تورفانی نیزبه صورتsāw-(باغ بیدی۱۳۸۸ :۲۰۱)، اما در پارسیگ ساسانی به صورتsāy- (مکنزی۷۸:۱۹۸۶) درآمده است.

مثال ساییدن/ اردلانی:say بی سایه سورانی saw، بی ساوه

کرد/ اردلانی کردیه سورانی کردوه

خورد/ اردلانی خواردیه سورانی خواردوه

مانده/ اردلانی، مایه سورانی ماوه

۳- تحول صامت (ج j)و (چ ch)و (گg)تغییر آن به (ژ ž)

ازجمله تأثیرات زبان پهلوی اشکانی بر همه زبان‌های ایرانی است مخصوصاً شمال غرب ایران البته این تأثیر در گویش سورانی محور مهاباد تا اربیل عراق بیشتر است.

روچ (روز) در فارسی باستان و اوستا (روچ) در کردی روژ کرمانجی روج، بلوچی روچ

جیر، به معنی زیر در کردی به ژیر

گیان giyan به معنی جان و زندگی در سورانی ژیان، کرمانجی جان، اردلانی گیان

جوان در سورانی ژوان به معنای زیبا

واژه جوان در گویش سورانی مانند پهلوی اشکانی واژه yavan می‌باشد و در پهلوی ساسانی از واژه juwan استفاده می‌شد، تغییر و دگرگونیy بهl تبدیل به لاوان، lavan در گویش سورانی مکریانی دیده می‌شود.

دختر، در اردلانی کنیشک در هورامی کناچی، و در مازنی و گیلکی کیجا، در گویش سورانی مکریانی کیژ،kiža که واژه ای اشکانی می‌باشد به صورت kanižag آمده‌است.

ud pad hamag tanbar ho kanižag drust bud.

همه تن آن دخترک تندرست (خوب) شد.

۴- خوشه آواییxwدر پهلوی ساسانی و خوشه wxدر پهلوی اشکانی

این خوشه درابتدای واژه‌ها و افعال قرار می‌گیرد در پهلوی ساسانی و پارسی باستان (hu)از خوشه آوایی Xwاست که در اکثر گویش‌های کردی به این صورت می‌باشد ولی در گویش بلوچی لکی، هورامی، زازاکی از خوشه Wx است و مربوط به زبان پارتی اشکانی می‌باشد.

Wxاز خوشه باستانی wh، درلکی، وردن vardan حذف صامت x قبل از صدای wوv

Wxardan/wardan

بلوچی می‌خوابم، (وپسن)، خوردن بلوچی، ورگ varg

در هورامی خوش wxshحذف صامت xکه قبل از صدایwواژه به wash تبدیل می‌گردد.

۵- جمع بستن عدد با اسم در جمله در زبان پهلوی اشکانی

(دستور زبان پهلوی اشکانی حسن رضایی‌باغ‌بیدی).^[۱۱]

طریقه جمع عدد با اسم در جمله، در سُورانی (اربیلی و مُکریانی) به پهلوی اشکانی بر می‌گردد چون با آمدن عدد در جمله اسم هم جمع می‌شود.

من دو لباس خریدم.

• سُورانی (اربیلی و مُکریانی): من دو جلان ی کریم.
• Min du jelan i kerim
• لهجه اردلانی: من دو کراسم سند.
• Men du kerasem san

واژه‌های پهلوی اشکانی

پهلوی اشکانی	فارسی	پهلوی اشکانی	فارسی
Wxar	خوردن،	abarig	دیگری
wxard	خوردن	ew	یک، یکی
zrah	دریا، سورانی زره	Wxabe	خویش
paš	پس	Chfar	چهار
brad	برادر	hre	سه، در زازاکی و در هورامی
asun ahan	آهن	Puhr*	پسر، سورانی پور
až	از	بخواهد، Wxazed
Zanem	می‌دانم	Puhran	پسران
Wažed	بگویید	Saxt	گذشته، از بین رفته، سورانی، سقت
freštag	فرشته	hamew	همیشه
hamag*	همه، سورانی هموhamu	rož	روز، هورامی رو، بلوچی روچ
Waxt	گفت، در کرمانجی اخافتن	Peš	پیش، اردلانی بر bar
Zadeg	زادگان، زاروک (فرزند)	awared	بیاید، سورانی وره
بازار	wažar	aware بیا، سورانی وره
yavan	جوان، سورانی لاوان	Kadag	خانه، سورانی قات
šahrδār	شهریار، سورانی شارزا	dižwar	سخت
kaδ	وقتی	wxazag	خواستار
aδuren	آتش، سورانی آور	Wxarind	خورنده
Zawar	نیرو	darden	دردمند
az	من	šiftn	شیری
tu	تو	ispurrig	پر، کامل
ho	او	Wxardig	غذا، لکی وردنvrdan، بلوچی vardag*
ašma	شما هورامی، زازکی اشما	gyanBar	جانور، پهلوی ساسانی gyanvar
bizishk	پزشک	Parwan	در مقابل
božah*	نجات بده، سورانی بژی، بوژان نوه	Kisht	کاشتن
čawāγōn	چنان	Wišad	گشاد، gaša سورانی
Wažard	گزاردن	wiγrad	بیدار، اوغری، وریا گویش سورانی*(γغ)
Išnud	شنید	Xird	خرید، سورانی، کریی
droγ*	دروغ (γغ)	awistad	ایستاد، سورانی اوستا
Ke	کسی که	Košad	کوشیدن
che	چیزی که	tirsad	ترسیدن
chiš	چیزی	boxš	بخشیدن
ane	دیگر	sarδ	سال
chwand	چند	žan	زن
bid	دیگری	rahy	راه

*صامت(γغ) در پهلوی اشکانی که به جای صامت (گg) به کار می‌رود

* در لهجه اردلانی واژه ای به نام hamag همه، همو وجود ندارد

*در لهجه اردلانی واژه بژی وجود ندارد این واژه اشکانی است.

*پور. (اِ) در اوستا و پارسی باستان پوثره و در سانسکریت پوتره و در پهلوی پوس و پسر و پوهر و پور و در کردی کورkur، در زازاکی پسpes

• خوردن در بعضی لهجه‌های کرمانجی به صورت وخاردنwxarden است.

بررسی لغوی و دستوری گویش اردلانی با سایر گویش‌های کردی

واژه‌های مربوط به بستگی خویشاوندی که در گویش اردلانی رواج دارند:

فارسی	اردلانی	آوانوشت
زن	ژن	Žen
مرد	پیاگ	Piyāg
پدر	باوک	Bāwk
مادر	دایک، دایه، آمه	Dāyk
برادر	برا	Berā
خواهر	خویشک	Xwišek
پدربزرگ	باوه	Bāva
فرزند دختر (نوه)	کنیشکه زاگ	Kanishk zag
مادربزرگ	دایه گوره، آمه	Daya gura
برادر زن	ژن برا	Žen bra
عمو	مه‌موو	Mamu
عمه، خاله	میمک	Mimek
دایی	خاڵوو	Xāllu
برادر شوهر	هیور	hewar
داماد	زاوا	Zāwā
عروس	وه وی	Va vi
زن عمو	مامووژن	Mamu žen
زن دایی	خاڵووژن	Xāllu žen
شوهر خاله و عمه	شومیمک	Šu mimek
ناپدری	باوه پیاره	Bava- piara
زن برادر	براژن	Berā žen
خواهر شوهر	دوش	duš
هم عروس	هاو وی	Hāw vi
باجناغ	هاوزاوا	Hāw zāvā
پسر، دختر عمو	ئامووزاگ	āmuzāg
نامادری	باوه ژن	bava- žen
پسر دایی	خاڵووزاگ	Xālluzāg
نوه	نوا	Nava
پسر و دخترخاله	میمکه‌زاگ	Mimkazāg
فرزند پسر (نوه)	کوره زاگ	Kura zag
پسر و دختر عمه	میمکه‌زاگ	Mimkazāg
مادر زن، مادر شوهر	خسو	Xasu
پدر زن، پدر شوهر	خه زوره	Xazura
برادر زاده	برازاگ	Berāzāg
خواهر زاده	خویشکه زاگ	Xuishikzāg

بررسی گویش اردلانی ازلحاظاتیمولوژی(ریشه‌شناسی) و تحول آوایی

ویژگی‌های منحصربه فرد گویش گویش اردلانی

۱-حفظ پیشوند فعل / a/پارسی هخامنشی از«*اَتَـ»ایران باستانی را به عنوان نشان استمرار

۲-حفظ( گ g)پسوند دوره میانه زبان‌های ایرانی

۳- حفظ خوشه آوایی(ay) در پایان افعال زبان پارسیگ ساسانی

۴-حفظ ( ت) دوره پارسی هخامنشی

۵- تحول آوایی و دگرگونی صامت (د) به (ی) در پارسی هخامنشی و ساسانی

۶- تحول نشان جمع gan زبان ساسانی به کانkan

۷- تحول آوایی rd به l

اتیمولوژی(ریشه‌شناسی) و تحول آوایی گویش اردلانی

۱-هیشتنhishten،اهیلی،اتلیately ، بلاbelaبه معنی اجازه دادن

ریشهٔ باستانی *hardz- در زبان‌های ایرانی به معنی «رها کردن» و «به پیش فرستادن» است. این ریشه در زبان اوستایی به صورت harz- ضبط شده‌است و در زبان فارسی باستان به صورت hard- (دقّت شود به تمایز z در زبان‌های شمال غربی و d در بان‌های جنوب غربی ایرانی). ریشهٔ مزبور به مرور زمان دستخوش تغییرات معناشناختی گردیده و معانی مزبور را در زبان‌های مختلف ایرانی نوین به خود می‌گیرد: «عفو کردن»، «روانه کردن»، «اجازه دادن» و «پرتاب کردن».

در این میان معنای «اجازه دادن» یا «گذاردن» نمود بیشتری دارد. در پارسی هخامنشی هیشتن به معنای دستور دادن و اجازه دادن و در پارسیگ ساسانی به عنوان زادهٔ مستقیم زبان پارسی باستان، این ریشه با تحول rd به l، که به زعم زبان شناسان مخصوص زبان‌های ایرانی جنوب غربی است، از hard- به صورت hil- در آمده و در فارسی کلاسیک (متون ادبی قرون اولیهٔ پس از اسلام) به صورت «هلـ» از ریشهٔ «هلیدن» یا «هشتن» حفظ می‌گردد.

در کردی گویش اردلانی «بِلا» و مازنی «بهِل» (به معنی «اجازه بده»، «بگذرا») و بلوچی «ایلَگ» به معنی «گذاشتن». 

همچنین هیشن(hishten) در کرمانجی و گویش اردلانی به معنی اجازه دادن است. در این میان ولی زبان‌هایی شمال غربی نزدیک به زبان‌های مادی- اشکانی که کم تر با پارسی سر و کار داشته‌اند یا به نحوی ایزوله بوده‌اند صورت اصیل باستانی این فعل را حفظ کرده اند: زازایی «اَرزهَ»، به معنی «پرتاب کن»، هورامی «بازهَ»، به معنی «اجازه بده» و تالشی «هَرزـ» در مقام ریشهٔ مضارع ، سورانی «واز » به معنی اجازه دادن همچنین در زبان فارسی نو نیز ریشه واژه( بزار، گذاشتن) به معنی گذاشتن و اجازه دادن به زبان‌های شمال غربی برمی گردد.

سایه سنگین سُورانی بر لهجه اردلانی

کُردی هم یکی از زبان‌های مهم و غنی کشور است که گویش‌ها و لهجه‌ها و زیر لهجه‌های متفاوتی دارد و به اعتقاد صاحبنظران فرهنگ و زبان شناسان همین غنای این زبان است که اهمیت خاصی به آن داده‌است.

سُورانی (اربیلی و مُکریانی) چه از لحاظ دستوری و چه از لحاظ واژه‌ای با گویش اردلانی متفاوت است به مرجع و اصل در این زبان تبدیل شده و در محافل، همایش‌ها به ویژه در رسانه‌ها از این لهجه برای سخن گفتن بهره گرفته می‌شود. همین غلبه این لهجه که از طرف قومگرایان محلی و تجزیه طلب منطقه مُکریان و مهاباد (حزب دمکرات) تغذیه می‌شوند بر دیگر لهجه‌های آن موجب شده تا حدودی آن لهجه‌ها به حاشیه بروند و این به حاشیه رفتن می‌تواند در گذشت زمان موجب کوچک‌تر شدن گستره بهره‌گیری از آن‌ها و در نهایت نابودی لهجه شود البته در این کار افرادی مانند ماجد مردوخ و سُوران کردستانی که نادانسته بیشترین تلاش را ضد لهجه اردلانی و گسترش سُورانی (اربیلی و مُکریانی) به کار بسته‌اند اشاره کرد و این سیاست در کردستان عراق توسط احزاب کرد با زبان سُورانی (اربیلی و مُکریانی) ضد زبان هَورامی و کَلهری در خانقین اعمال شد هر گونه تدریس به زبان هَورامی و خانقینی در مدارس کردستان عراق ممنوع و با افراد خاطی برخورد خشن انجام می‌گردد از جمله برنامه‌های آتی گروه‌های تجزیه طلب قوم گرا نابودی لهجه‌های اردلانی و هَورامی تحت نام لهجه استانداردسازی زبان کردی در برنامه آن‌ها قرار گرفته تا تمام لهجه‌های اصیل کردی را نابود کنند و البته تمام برنامه‌های تلویزیونی این احزاب تجزیه طلب که به سُورانی (اربیلی و مُکریانی) است که با استقبال سرد مخاطبان اکثریت مردم کردنشین اردلان و گُوران و هَورام روبه‌رو شده‌است.

لهجه اردلانی و ته لهجه سنه ای (سنندجی) آن از جمله لهجه‌هایی هستند که تحت تأثیر این هژمونی (فرا دستی و سلطه) نا عادلانه و نابرابرانه سُورانی (اربیلی و مُکریانی) قرار گرفته‌اند.

در بسیاری محافل و آیین‌ها در شهر سنندج و سایر شهرها، مجریان برنامه‌ها به سُورانی صحبت می‌کنند و کار به جایی کشیده که برخی مهمانانی که در آن مراسم‌ها برای سخنرانی پشت تریبون می‌روند از اینکه نمی‌توانند همچون مجری برنامه با سُورانی صحبت کنند ابراز ندامت کرده و عذرخواهی می‌کنند!

در مواردی هم دیده شده تأثیر هژمونی زبان سُورانی (اربیلی و مُکریانی) باعث شود برخی از افراد ترجیح دهند به جای کُردی اردلانی به زبان فارسی حرف بزنند.

در سال‌های اخیر هم شبکه استانی سیمای مرکز کردستان نیز به یاری گروه‌های قوم‌گرای تجزیه‌طلب آمده و با اینکه در استان اقلیت به سُورانی صحبت می‌کنند اما بسیاری از برنامه‌های این شبکه به سُورانی است.

در حالیکه گستره تأثیر این شبکه به خارج از استان هم بست پیدا کرده و این می‌تواند بهانه ای شده‌است که سُورانی در این شبکه بیشتر استفاده شود در نتیجه باید به دیگر لهجه‌ها و گویش‌های غالب (اردلانی) این استان نیز مورد توجه قرار گیرند که این موضوع در رادیو سنندج بهتر لحاظ می‌شود.

منابع

This article "گویش اردلانی" is from Wikipedia. The list of its authors can be seen in its historical and/or the page Edithistory:گویش اردلانی. Articles copied from Draft Namespace on Wikipedia could be seen on the Draft Namespace of Wikipedia and not main one.

---

 Facebook Page

 Follow us on Twitter !

Read or create/edit this page in another language

• گویش اردلانی in English