تجلی (عرفان)

تجلی در اصطلاح عرفان اسلامی ظهور کمالات نهفته در مراتب بالاتر به صورت مفصل در مراتب پایین‌تر می‌باشد. ابتدا باید این نکته را ذکر کنیم که حقیقت وجود که همان هویت غیبیه می‌باشد هیچ تجلی و ظهوری ندارد و در دنیا و آخرت از همگان پوشیده و پنهان است پس بحث تجلی مربوط به حقیقت وجود نیست بلکه مربوط به مراتب وجود است.

قاعده اصلی دربارهٔ تجلی بدین گونه مطرح می‌شود که مراتب وجودی یا در شکن‌های قلمرو خودشان تجلی می‌کنند یا در مراتب پایین‌تر از خودشان یا هم در قلمرو خودشان و در مراتب پایین‌تر از خودشان.

نخستین مرتبه وجود در اصطلاح عرفا احدیت نام دارد که هیچ اسم و صفتی ندارد و به تعبیر علی بن ابی طالب در نهج البلاغه مرتبه " نفی الصفات عنه " است که کمال خالص بودن و بساطت وجود را نشان می‌دهد پس این مرتبه به دلیل اینکه هیچ اسم و صفتی در آن ظهور ندارد در قلمرو خودش تجلی نمی‌کند و کمالات نهفته خودش را در مرتبه بعدی یعنی واحدیت متجلی می‌کند.

در مرتبه واحدیت هم اسمای حسنی متجلی می‌شوند و هم به طفیلی آن اسمای حسنی، اعیان ثابته متجلی می‌شوند. نخستین اسمی که از تجلی احدیت حق تعالی در مرتبه واحدیت ظهور می‌کند اسم اعظم «الله» است که بقیه اسمای حسنی را تحت قلمرو خودش ظهور می‌دهد و این کار به ترتیب خاصی از اسم‌های جامع تر به سمت اسم‌های جزئی تر متجلی می‌شود؛ بنابراین اسم‌های جزئی تر تجلی اسم‌های جامع تر می‌باشند و اسم‌های جامع تر نیز همگی تجلی اسم اعظم «الله» هستند. آیه زیر از سوره اعراف بر اساس همین نگرش تمامی اسمای حسنی را متعلق به اسم «الله» می‌داند که جامع‌ترین اسم خداوند می‌باشد:

و لله الاسماء الحسنی

اما خود اسم «الله» نیز هرچند در مرتبه واحدیت ظهور می‌کند ولی به دلیل اینکه تجلی مرتبه احدیت است متعلق به احدیت حق تعالی می‌باشد و در احدیت خداوند فانی و مندک می‌گردد و البته احدیت خداوند نیز در هویت غیبیه معدوم و متلاشی می‌گردد؛ روی همین حساب قرآن کریم کارهای عالم خلقت را هم به اسم «الله» نسبت می‌دهد و هم به هویت غیبیه نسبت می‌دهد که از هویت غیبیه در قرآن کریم با ضمیر غایب «هو» یاد می‌شود.

برای مثال به نمونه ای از قرآن کریم اشاره می‌کنیم تا این مطلب به خوبی تبیین شود؛ ابتدا به آیه زیر توجه کنید که نزول باران را به اسم «الله» نسبت داده‌است:

الله الذی انزل من السماء ماء

اما همین نزول باران در آیه ای دیگر با ضمیر غایب «هو» به هویت غیبیه نسبت داده می‌شود:

هو الذی انزل من السماء ماء

از قواعد عرفان نظری اینست که مراتب پایین‌تر وجود همگی تجلی مراتب بالاتر هستند و در نگرش کلی تمامی مراتب پایین‌تر پس از فنای در نخستین مرتبه وجودی یعنی احدیت حق تعالی در هویت غیبیه وجود متلاشی و معدوم و متلاشی می‌گردند.

گفتیم که در مرتبه واحدیت علاوه بر اسمای حسنی، اعیان ثابته نیز ظهور می‌کنند. هر چند امهات اسمای حسنی قابل شمارش هستند ولی از تلفیق شدن پی در پی آنها با یکدیگر پیوسته اسمای بیشتری ظهور می‌کند تا جایی که تعداد اسماء بی‌نهایت می‌شود و سایه آن اسمای بیشمار به صورت اعیان ثابته متجلی می‌شود که طبق تعالیم عرفان اسلامی جامع‌ترین عین ثابت، صورت علمی محمد بن عبدالله است که تجلی اسم اعظم «الله» می‌باشد و همان‌طور که اسم «الله» سایر اسمای حسنی را دربردارد عین ثابت محمدیه نیز بقیه اعیان ثابته را فرا گرفته‌است و به عنوان واسطه فیض، تجلی اسمای جزئی تر را به صورت اعیان ثابته در قلمرو خودش ظاهر می‌سازد؛ سپس در مرتبه بعدی سایه اعیان ثابته در عالم خارجی نیز منعکس می‌گردد. پس مرتبه واحدیت هم در شکن‌ها و ظهورات قلمرو خودش تجلی می‌کرد و هم در مرتبه پایین‌تر از خودش یعنی عالم خارجی تجلی می‌کند.

اما عالم خارجی نیز در یک نگاه کلی به سه مرتبه دسته‌بندی می‌شود که جبروت و ملکوت و ناسوت نام دارد. جامع‌ترین مخلوقی که در عالم خارجی ظهور می‌کند همان حقیقت محمدیه است که در علم فلسفه از آن با عبارت عقل اول یاد می‌کنند و به عنوان واسطه فیض برای سایر مخلوقات شناخته می‌شود چرا که بقیه مخلوقات جبروتی و ملکوتی و ناسوتی در قلمرو حقیقت محمدیه و به طفیلی آن ظهور می‌کنند. البته در عالم جبروت مخلوقات به صورت معانی عقلی و کلیات وجودی حضور دارند و در مرتبه ملکوت به شکل صورت‌هایی مجرد متجلی می‌شوند آنگاه همین صورت‌های مجرد در مرتبه ناسوت به شکل مخلوقات مادی هم ظهور می‌کنند که بر اثر تنگنای وجودی عالم ناسوت پدیده زمان در همین مرتبه که پایین‌ترین مرتبه از مراتب وجود است، پدیدار می‌گردد. عالم ناسوت همین دنیای کنونی می‌باشد که کثرات به‌طور مفصل در آن ظهور کرده‌اند و در سوره تین از آن با عبارت " اسفل سافلین " یاد شده‌است. پایین‌تر از عالم دنیا هیچ عالمی نیست و عدم محض می‌باشد که عدم در واقع همان هیچ است. پس بر خلاف مرتبه احدیت که فقط در مراتب پایین‌تر از خودش تجلی می‌کرد عالم ناسوت مرتبه ای پایین‌تر از خودش ندارد که در آن تجلی کند.

در نگرش جامع باید اینطور گفت که مخلوقات عالم ناسوت تجلی عالم ملکوت هستند و عالم ملکوت نیز تجلی عالم جبروت است و همه عوالم خارجی تجلی اعیان ثابته در مرتبه علم خداوند هستند و اعیان ثابته نیز تجلی اسمای حسنی می‌باشند و اسمای حسنی نیز تجلی اسم اعظم"الله" هستند. روی همین حساب علی بن ابی طالب در نهج البلاغه به تجلی اسم " الله " از مرتبه اسمای حسنی تا مرتبه مخلوقات عالم خارجی تصریح می‌کنند:

الحمد لله المتجلی لخلقه بخلقه

سپاس خدایی را که برای خلقش در خلقش متجلی می‌شود.

هر مرتبه پایینی فانی در مرتبه بالاتر از خودش می‌شود تا اینکه تمامی مراتب پایین‌تر فانی در اسم " الله " می‌شوند و در واقع همه مراتب پایین‌تر از اسم"الله" ظهورات همان اسم اعظم بوده‌اند در نتیجه از خودشان و برای خودشان وجودی نداشته‌اند و با توضیحات گفته شده منظور عرفا از این جمله معروف مشخص می‌شود که می‌گویند غیر از "الله" هیچ چیزی نیست. در واقع آنها به هیچ وجه کثرات و مخلوقات و اسمای حسنی را نفی نمی‌کنند بلکه همه آنها را فانی در اسم " الله" می‌دانند. طبق نگرش علی بن ابی طالب در نهج البلاغه مخلوقات و ماهیت‌ها به منزله آینه‌هایی هستند که کمالات وجودی یا همان اسمای حسنای خداوند را در خودشان منعکس می‌کنند و البته هیچ‌یک از آنها ظرفیت این را ندارند که وجود را با همه کمالاتش در آینه خودشان انعکاس دهند و تمام کمالات او را برای ما متجلی کنند پس هر مخلوقی فقط به اندازه ظرفیت خودش این کار را انجام می‌دهد:

تشهد له المرایا لا بمحاضره

آینه‌ها برای خداوند گواهی می‌دهند بدون اینکه هیچ‌یک از آنها بتوانند تمام حقیقت خداوند را یکجا برای ما حاضر سازند.

در فرهنگ قرآنی از آینه بودن مخلوقات برای انعکاس تجلیات خداوند با عنوان آیه و نشانه بودن یاد می‌شود. در واقع همان‌طور که مراتب بالاتر وجود در مراتب پایین‌تر تجلی می‌کنند، مراتب پایین‌تر نیز آیه مراتب بالاتر از خودشان می‌باشند.

This article "تجلی (عرفان)" is from Wikipedia. The list of its authors can be seen in its historical and/or the page Edithistory:تجلی (عرفان). Articles copied from Draft Namespace on Wikipedia could be seen on the Draft Namespace of Wikipedia and not main one.