سیاست در دیدگاه فارابی

از نظر فارابی، برای دستیابی به کمالات انسانی چاره ای جز زندگی اجتماعی نیست. از همین روست که انسانها به گونه ای طبیعی کنارهم گرد می‌آیند و با همکاری یکدیگر راه سعادت را در پیش می‌گیرند.

انواع مدینه‌ها

به گفته فارابی، هرچند همه جوامع در پی سعادت اند، برخی از آنها به سوی سعادت حقیقی ره می‌سپارند و «مدینه فاضله» نام می‌گیرند و جوامعی دیگر، اموری را به غلط سعادت می‌پندارند و مدینه‌های غیر فاضله خوانده می‌شوند. مدینه‌های غیر فاضله خود انواع گوناگونی دارند:

1. مدینه جاهله: اهل این مدینه سعادت حقیقی را نمی‌شناسند و توان فهم آن را نیز ندارند. اهتمام آنان منحصر به خیرات ظاهری (همچون سلامت بدنی و تمتع دنیوی) است. این مدینه خود به مدینه‌های زیر تقسیم می‌شود: ضروریه، نذاله، خسّت، کرامت، تغلّب و جماعیه.
2. مدینه فاسقه: در این جامعه، مردم به عقاید ناظر به مدینه فاضله گردن می‌نهند؛ اما عملاً د راه مدینه جاهله گام برمی‌دارند.
3. مدینه مبدّله (متبدّله): ساکنان این مدینه در آغاز همچون اهل مدینه فاضله بوده‌اند؛ اما به تدریج در عقیده و عمل دگرگون شده‌اند.
4. مدینه ضالّه: اهل این مدینه دربارهٔ مبادی جهان (سبب اول و عقول) دیدگاه‌های نادرستی دارند و رئیس اولِ آن، حتی ممکن است خود را بهره‌مند از وحی بپندارد.

افزون بر این، از نظر فارابی گاه در مدینه فاضله کسانی پدید می‌آیند که می‌توان آنها را به علفهای هرز در مزرعه گندم همانند ساخت. این افراد که «نوابت» (رُستنیهای هرز) خوانده می‌شوند، در اصنافی از این دست جای می‌گیرند:

• برخی از آنان افعال مربوط به سعادت حقیقی انسان را، نه به قصد دستیابی به سعادت، بلکه برای اموری چون رفاه و ریاست انجام می‌دهند؛
• گروهی دیگر ـ که «محرّفه» نامیده می‌شوند ـ الفاظ شریعت را به نفع هواهای نفسانی خود تأویل می‌کنند؛
• دسته ای دیگر ـ بر خلاف گروه پیشین ـ قصد تحریف شریعت را ندارند، اما به دلیل کج فهمی، به گمراهی می‌افتند. این گروه را می‌توان «مارقه» نامید.

ارکان مدینه فاضله

فارابی مدینه فاضله را دارای پنج رکن اساسی می‌داند:

• افاضل: مقصود از افاضل حکما و اندیشمندان اند.
• ذووالالسنة: (سخنوران) گروه‌هایی چون مبلغان مذهبی، خطیبان و شاعران را در خود جای می‌دهد.
• مقدّرون: به کسانی چون حسابدانان، هندسه شناسان، طبیبان و منجمان اشاره دارد.
• مجاهدون: کسانی اند که مدینه را از شر دشمنان محافظت می‌کنند
• مالیون: کسانی چون کشاورزان و بازرگانان اند که به گردآوری اموال می‌پردازند.

خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷–۶۷۲ ق) در توضیح این ارکان پنج‌گانه با دخل و تصرف در سخنان فارابی می‌گوید:

«ارکان مدینه فاضله پنج صنف باشند:

اول جماعتی که به تدبیر مدینه مرسوم باشند و ایشان اهل فضایل و حکمای کامل باشند … و معرفت حقایق موجودات صناعت ایشان بُوَد و ایشان را افاضل خوانند؛

و دوم جماعتی که عوام و فروتران را به مراتب کمال اضافی می‌رسانند و عموم اهل مدینه را به آنچه معتقَد طایفه اول بود دعوت می‌کنند. … و علوم کلام، فقه، خطابت، بلاغت، شعر و کتابت صناعت ایشان بُوَد و ایشان را ذووالالسنة خوانند؛

و سیم جماعتی که قوانین عدالت در میان اهل مدینه نگاه می‌دارند، … و بر تساوی و تکافی تحریض می‌دهند و علوم حساب، استیفا، هندسه، طب و نجوم صناعت ایشان بود و ایشان را مقدّران خوانند؛

و چهارم جماعتی که به حفظ حریم و حمایت بیضه اهل مدینه موسوم باشند. … و ایشان را مجاهدان خوانند؛

و پنجم جماعتی که اقوات و ارزاق این اصناف ترتیب می‌سازند؛ چه از وجوه معاملات و صناعات، و چه از وجوه جبایات خراج و غیر آن و ایشان را مالیان خوانند.»

رئیس مدینه فاضله

از نظر فارابی، مدینه فاضله همچون بدنی سالم است که همه اعضای آن ـ زیر نظر یک رئیس ـ برای بقای جمع با یکدیگر همکاری می کنند. رئیس مدینه در یک سر طیف، و خادمانی که مخدوم کسی نیستند (الذین یخدمون و لا یخدمون) در سر دیگر آن قرار دارند و در میان این دو، مراتب گوناگونی هست. در کل جهان آفرینش نیز چنین سلسله مراتبی به چشم می خورد و رئیس مدینه نقشی همسان «سبب اول» برعهده می گیرد:

«فإنّ السبب الاول، نسبته الی سائر الموجودات کنسبة ملِک المدینة الی سائر اجزائها.»

ویژگی های رئیس مدینه فاضله

به گفته فارابی، برای ریاست بر مدینه فاضله، هم آمادگی فطری و طبیعی لازم است و هم شایستگی هایی که از راه ملکات ارادیبه دست می آیند. بر این اساس، رئیس این مدینه کسی است که عقل و معقول بالفعل گردیده و با دستیابی به عقل مستفاد، برای دریافت وحی الهی شایستگی یافته است:

«انّ الرئیس الاول الفاضل انما تکون مهنته ملکیة مقرونة بوحی من الله الیه.»

پیشینیان تنها چنین کسی را شایسته فرانروایی می دانستند:

«و هذا الانسان هو الملِک فی الحقیقة عند القدماء، و هو الذی ینبغی اَن یقال فیه انه یوحی الیه.»

افزون بر این، رئیس مدینه فاضله باید:

• تندرست، تیزهوش(جیدالفهم)، زیرک(جیدالفطنة)، و بلند همت باشد؛
• از حافظه ای قوی و زبانی فصیح بهره ببرد؛
• از آموزش و تعلیم دیگران نگریزد؛
• شیفته لذت های دنیایی نباشد؛
• راستی و راستگویان، و نیز دادگری و دادگران را دوست بدارد؛
• درهم و دینار را بی ارزش انگارد و سرانجام، در تصمیم خود راسخ باشد.

گفتنی است فارابی ـ به اعتراف خود ـ ویژگی های اخیر را از افلاطون وام گرفته است، چنان که افلاطون با اشاره به ویژگی های فیلسوف حقیقی می گوید:

«حال بگو ببینم پیشه ای که اشتغال به آن مستلزم داشتن حافظه خوب و سرعت فهم و علوّ همت و حُسن سیرت و علاقه به راستی و عدالت و شجاعت و اعتدال باشد، آیا می توان نسبت به آن هیچ گونه ایراد نمود؟... آیا تو حاضر نخواهی بود که زمامداری شهر را منحصراً به این گونه مردم که از حیث تربیت و تجربه به درجه کمال رسیده باشند، واگذار کنی؟»

جانشینان رئیس، برپایه سخنان فارابی در کتاب آراء اهل المدینة الفاضلة، هرگاه مدیری دارای همه ویژگیهای یاد شده فراهم نیامد، ریاست مدینه به کسی سپرده می شود که ـ افزون بر برخورداری از چند صفت دیگر ـ حکیم و مجری شریعت رئیس اول باشد و بتواند حکم مسائلی را که در شریعت به صراحت نیامده اند، یا تازه پدید می آیند، استنباط کند. اگر این ویژگیها (حکمت، آشنایی با شریعت، و ...) در میان کسانی پراکنده بود، همه آنان عضو شورای رهبری خواهند شد. در این میان، صفت حکمت اهمیتی ویژه دارد؛ به گونه ای که بدون آن، مدینه به نابودی روی خواهد نهاد:

«فان لم یتّفق اَن یوجدَ حکیمٌ تُضاف الحکمة الیه، لم تلبث المدینة بعد مدّة ان تهلک.»

رئیس اول(ملِک)$\Longleftarrow$کسی که حکیم، ... و مجری شریعت رئیس اول است$\Longleftarrow$گروهی که هر عضوِ آن یکی از ویژگی های پیشین را داراست

در برخی دیگر از آثار فارابی، جانشینان رئیس مدینه فاضله به گونه ای دیگر درجه بندی شده اند: اگر همه ویژگی های رئیس اول(ملِک) در یک شخص گرد نیامد، کسانی که هرکدام دارای بخشی از این ویژگی هایند و «الرؤساء الاخیار» یا «ذوی الفضل» نامیده می شوند، ریاست را بر عهده می گیرند (این گروه ـ همچون رئیس اول ـ به تریع نیز می پردازد). اگر چنین کسانی یافت نشدند، یک نفر که از شرایع گذشته آگاه باشد و بتواند حکم مسائل بیان نشده و مستحدثه را استنباط کند، به رهبری برگزیده می شود و «ملِک السنّة» نام می گیرد. سرانجام، اگر ویژگی های مربوط به ملِک السنّة در افرادی پراکنده بود، مجموعه آنان ـ که «رؤساءالسنّة» خوانده می شوند ـ عهده دار حکومت می گردند.

رئیس اول(ملِک)$\Longleftarrow$الرؤساء الاخیار ( که همچون رئیس اول اند.)$\Longleftarrow$ملِک السنّة (مجری شرایع پیشین)$\Longleftarrow$رؤساء السنّة (گروهی که هر کدام یکی از ویژگی های ملک السنة را داراست)

استفاده فارابی از القابی چون امام برای رئیس مدینه فاضله و نیز اشاره به اینکه جانشینان رئیس نیز می توانند خود اهل تشریع باشند و مسائل دیگری از این دست، نشانه گرایشهای شیعی فارابی قلمداد شده است، با این همه، اثبات تشیع فارابی کار آسانی نیست. برخی بر این باورند که دیدگاه فارابی در این مسئله بیشتر بر پایه های فلسفی استوار است تا اصول و مبادی دینی.

منابع

This article "سیاست در دیدگاه فارابی" is from Wikipedia. The list of its authors can be seen in its historical and/or the page Edithistory:سیاست در دیدگاه فارابی. Articles copied from Draft Namespace on Wikipedia could be seen on the Draft Namespace of Wikipedia and not main one.

📰 Article(s) of the same category(ies)

• عرفان اسلامی (کتاب)
• دانشنامه زیبایی‌شناسی و فلسفه هنر
• فی حالة الطفولیه
• الهیات فارابی
• جهان شناسی در دیدگاه فارابی
• طریقت قادریه طالبانی
• دانشنامه فلسفه اخلاق

---

 Facebook Page

 Follow us on Twitter !

Read or create/edit this page in another language

• سیاست در دیدگاه فارابی in English