جهان شناسی در دیدگاه فارابی

فارابی در کتاب آراء اهل المدینة الفاضلة پس از بررسی مسائل ناظر به ذات و صفات موجود اول (خداشناسی)، به این پرسش پاسخ می‌گوید که جهان آفرینش چگونه پدید آمده‌است و چه ویژگی‌هایی دارد.

چگونگی آفرینش

فارابی با اشاره به این نکته که انسان در اعمال خود در پی دستیابی به کمالاتی است که تاکنون نداشته‌است، موجود اول را از داشتن چنین غایاتی برکنار می‌داند و پدید آمدن جهان آفرینش را بر اثر «فیضان» وجود حق تعالی، و لازمه جدایی ناپذیر این وجود می‌شمارد:

«از موجود اول، بر اثر همان وجودی که داراست، ضرورتاً سایر موجودات پدید می‌آیند. …، و وجود این موجودات تنها از راه فیضان وجود نخستین[خدا] بر وجودهای دیگر است.»

همچنین از نظر فارابی، برای آفرینش به چیزی جز تعقل نیاز نیست:

«کل ما یصدر عن واجب الوجود فانما یصدر بواسطة عقلیته له»

نظریه «فیض» فارابی ـ از نظر برخی اندیشمندان ـ یادآور دیدگاه فلوطین (۲۰۵–۲۷۰م) در مسئله آفرینش است.

نکته قابل توجه این است که برخی اندیشمندان غربی، در باب مسئله آفرینش سه دیدگاه را از یکدیگر متمایز ساخته‌اند:

• خلق از عدم
• خلق از ماده پیشین
• صدور ذات

با صرف نظر از مقدار صحت و دقت این تقسیم، در میان نخستین فیلسوفان جهان اسلام، کندی با تعبیر «تأییس الایسات عن لیس» از دیدگاه نخست جانبداری می‌کند. محمدبن زکریای رازی خلق از عدم را ناممکن می‌انگارد و با قدیم خواندن هیولای اولی، راه را برای دیدگاه دوم هموار می‌سازد. سرانجام، نظریه فیض نشانه گرایش فارابی به دیدگاه سوم به‌شمار آمده‌است.

نحوه صدور کثیر از واحد

به گفته فارابی در رساله اثبات المفارقات، از موجودی که از هر جهت واحد است، جز امر واحد صادر نمی‌شود؛ بنابراین پیدایش موجودات کثیر در گرو وجود واسطه‌هایی است که گونه ای کثرت داشته باشند. براین اساس ـ و با توجه به هیئت بطلمیوسی که عالم را دارای افلاکی گوناگون می‌دانست ـ فارابی از وجود عقولی ده‌گانه و افلاکی نه‌گانه سخن می‌گوید؛ بدین بیان که از موجود اول، موجود ثانی فیضان می یابدو از آنجا که موجود ثانی دوگونه تعقل دارد (تعقل موجود پیشین و تعقل خویش) خود منشأ پیدایش موجود ثالث و فلک اول (السماء الاولی) می‌گردد. به همین ترتیب، زنجیره ای از عقول و افلاک پدید می‌آید که با عقل فعال و کره قمر منتهی می‌شود.

موجود یازدهم ـ که دهمین عقل پس از سبب اول است و عقل فعال نیز خوانده می‌شود ـ از آنجا که افزون بر خود، همه عقول پیشین را تعقل می‌کند، چنان کثرتی می‌یابد که می‌تواند به خلق و تدبیر عالم «مادون قمر» بپردازد و منشأ پیدایش موجودات گوناگون عالم محسوس گردد.

حدوث و قدم عالم

فارابی در کتاب الجمع بین رأیی الحکیمین به گونه ای سخن می‌گوید که گویا «قدم زمانی» ملاک بی‌نیازی و «حدوث» ملاک نیازمندی به علت است. وی بر همین اساس، بر سخن کسانی که ارسطو را ـ بر خلاف افلاطون ـ معتقد به عالم می‌دانند به شدت می‌تازد و ارسطو را در این مسئله هم رأی افلاطون می‌شمارد. به گفته وی، یکی از شواهد این سخن آن است که با مطالعه کتاب اثولوجیا به خوبی به دست می‌آید که نویسنده آن (ارسطو) منکر وجود صانع نبوده‌است.

عالم مادّی و غیر مادی

فارابی عقول ده‌گانه را موجودات «مفارق» از ماده می‌خواند و آنان را دارای این ویژگی می‌داند که در همان آغاز آفرینش به همه کمالاتی که برای آنان متصور است، دست یافته‌اند. وی در جایی دیگر موجودات جهان را چنین دسته‌بندی می‌کند:

1. آنان که نه جسم اند و نه در جسم قرار گرفته‌اند: سبب اول، ثوانی [عقل اول تا نهم]، و عقل فعال؛
2. آنچه جسم نیست، ولی در جسم مأوا گزیده‌است: نفس، صورت، و ماده؛
3. اجسام: جسم سماوی، حیوان ناطق، حیوان غیر ناطق، نبات، جسم مدنی، و اسطقسات (عناصر چهارگانه).

ترتیب موجودات به لحاظ شرافت

فارابی به مسئله رتبه‌بندی موجودات توجه فراوان نشان می‌دهد و در عالم مفارقات، تقدم علّی را با تقدم رتبی برابر می‌انگارد؛ به این معنا که هر کدام از عقول از عقلی که خود پدیدآورده، شریف تر است. همچنین موجودات سماوی (افلاک) نیز به همان ترتیب وجودی، درجه‌بندی می‌گردند و همه آنها از عقول فروترند. از سوی دیگر، در عالم مادی ـ برخلاف عالم مفارقات ـ موجودات «افضل» پس از موجود «اخس» پدید می‌آید و زنجیره ای اینچنین نمایان می‌شود:

ماده اولی$\leftarrow$اسطقسات $\leftarrow$معدنیات $\leftarrow$نباتات $\leftarrow$حیوان غیر ناطق $\leftarrow$حیوان ناطق.

فارابی از وجود این سلسله مراتب در عالم هستی، برای «مدینه فاضله» خود نیز بهره می‌برد و رئیس این مدینه را به «سبب اول» همانند می‌کند:

«فانّ السببَ الاول نسبته الی سائر الموجودات کنسبة ملک المدینة الی سائر اجزائها».

منابع

• فنایی اشکوری، محمد (۱۳۹۵). درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی. قم: سمت.
• فارابی، محمدبن محمد (۱۳۷۴). آراء اهل المدینة الفاضلة. بیروت: دار و مکتبه الهلال.
• ابن سینا، حسین بن عبدالله (۱۳۷۴). التعلیقات. قم: مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامي.

جستارهای وابسته

• فارابی

This article "جهان شناسی در دیدگاه فارابی" is from Wikipedia. The list of its authors can be seen in its historical and/or the page Edithistory:جهان شناسی در دیدگاه فارابی. Articles copied from Draft Namespace on Wikipedia could be seen on the Draft Namespace of Wikipedia and not main one.

📰 Article(s) of the same category(ies)

• شیخ نصرالدین خالصی
• عرفان اسلامی (کتاب)
• دانشنامه زیبایی‌شناسی و فلسفه هنر
• نظام الدین واعظی
• سید محمدصادق حسینی طهرانی
• نادیا مفتونی
• سیاست در دیدگاه فارابی

---

 Facebook Page

 Follow us on Twitter !

Read or create/edit this page in another language

• جهان شناسی در دیدگاه فارابی in English